3-maliy mashg`ulot: Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari

Fe’l yasalish tarkiblari: arra (ot) – arrala (fe’l), tekis (sifat) – tekisla (fe’l), sekin (ravish) – sekinla (fe’l), dod (undov so‘z) – dodlamoq (fe’l), gumbur (tavlid so‘z) – gumburlamoq (fe’l), ikki (son) – ikkilanmoq (fe’l), sen (olmosh)- sensiramoq (fe’l), imzo (ot) + chekmoq (fe’l) - imzo chekmoq (fe’l), kasal (sifat)+bo‘lmoq (fe’l) – kasal bo‘lmoq (fe’l) kabi.

Ravish yasalish tarkiblari: askar (ot)- askarcha (ravish), yangi (sifat) – yangicha (ravish), siz (olmosh) – sizcha (ravish), yururgan (sifatdosh) + yugurgancha (ravish), qaragani (ravishdosh) – qaragancha (ravish), bir (son) – birdek (ravish), har+ qachon (payt ma’nosini bildiruvchi so‘z) – hech qachon (ravish), bir (son) – yoqqa (o‘rin ma’nosini bildiruvi so‘z) – biryoqqa (ravish) kabi.

2. Ma’lum turkumga oid so‘zdan yangi so‘z yasalishi haqida gapirilganda, affiksasiya hamda kompazisiya usulida, asosan, ot, sifat, ravish turkumlaridagi yasalishlar nazarda tutiladi. Chunki fe’l turkumiga oid yangi so‘z fe’lning o‘zidan affiksasiya usulida yasalmaydi. Lekin fe’l + fe’l shaklida qo‘shma fe’llar yasaladi.

Ot yasalish tarkiblari: ashula (ot) – ashulachi (ot), gul (ot) – gulzor (ot), o‘t (ot) – o‘tloq (ot), bobo (ot) + dehqon (ot) – bobodehqon (ot), zar (ot) + kokil (ot) – zarkokil (ot) kabi.

Sifat yasalish tarkib: ulug‘ (sifat) – ulug‘vor (sifat), g‘ayri (sifat) + tabiiy (sifat) – g‘ayritabiiy (sifat) kabi.

Ravish yasalish tarkiblari: hozir (ravish) – hozircha (ravish), ko‘p (ravish) – ko‘plab (ravish), nari (ravish) + beri (ravish) – nari-beri (ravish), oldin (ravish) + keyin (ravish) - oldin-keyin (ravish) kabi.

Fe’l yasalish tarkiblari: sotib (fe’l) + olmoq (fe’l) – sotib olmov (fe’l), borib (fe’l) + kelmoq (fe’l) – borib kelmok (fe’l) kabi.

3. Ba’zi turkumga oid so‘zlar boshqa turkumdagi so‘zlardan ham, shu turkumning o‘zidan ham affiksasiya usulida yasalmaydi. Bularga mustaqil so‘z turkumlaridan olmosh va son turkumlariga oid so‘zlar kiradi. Lekin tilda yigirma besh, bir yuz ellik besh kabi qo‘shma sonlar; besh-olti, o‘n-o‘n besh kabi juft sonlar; har kim, har nima, hech narsa, ba’zi bir kabi qo‘shma olmoshlar mavjud.

4. So‘z yasalishining bu turida yangi so‘z affiksasiya usulida ham, kompazisiya usulida ham yasalmaydi. Balki to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikmalarning qisqarishi asosida yasaladi. Bunda abbrevasiya usulida so‘z yasaladi. Abbrevasiya usulida o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tgan bo‘lib, ot turkumiga oid qisqartma so‘zlarni yasaydi. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilot (to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikma) - BMT (qisqartma so‘z), O‘zbekiston Milliy Universiteti (to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikma) – (O‘zMU) (qisqartma so‘z) kabi.» ¹

Savol va topshiriqlar:

1. O‘zingiz mustaqil matn tuzing. ularda ot yasalish tarkiblari, sifat yasalish tarkiblari, fe’l yasalish tarkiblari, Ravish yasalish tarkiblari bo‘lishiga hamda:

– Ularda turli izohlar, tushuntirishlar, jadval va sxemalar bo‘lishiga alohida e‘tibor qarating.