3-ma’ruza. Lug‘at strukturasi. Universal lug‘at. Leksikografik parametrizatsiya reja

2. Universal lug‘at
Leksikografiya nazariyasining idealligi universal lug‘atdir. Ko‘pgina tilshunoslar nutq elementini, barcha toifadagi leksik birliklarning hamma xususiyatlarini aniq aks ettira oladigan ideal ilmiy lug‘atni orzu qiladilar, ammo universal lug‘at muammosining yechimi bormi? Har qanday lug‘at faqat muayyan muammolarni hal qilishga qodir, ammo integral leksikografik savollar, ehtimol, har xil turdagi murakkab lug‘atlarni va tavsiflangan lingvistik birliklarni to‘ldirishni to‘liq hal qilishi mumkin. Biroq murakkab so‘z birikmalari ham cheklangan, ular birgalikda bir nechta vazifalarni bajaradilar, ammo barchasini emas. Shunga qaramay, leksikografiya nazariyasi uchun maksimal leksik tizim konsepsiyasi va maksimal leksik tizim o‘rnatilgan universal lug‘at tushunchasi zarur.
Bunday lug‘atdan foydalangan holda muayyan tilda har qanday holatda ham muloqot qilish, ushbu tilning istalgan so‘zlashuvchisi bilan har qanday mavzuda suhbatlashish mumkin. Bu ongli idealizatsiya, leksikografiyaning nazariy dunyosi ekanligini anglash oson.
Qomusiy lug‘at tuzuvchilar ongida leksikografik ideal sifatida mavjud bo‘lishi kerak. Bu faqat mavhumlikda erishish mumkin bo‘lgan maqsaddir. Shu munosabat bilan P.N.Denisov eng yaxshi (o‘z janrlari ichida) lug‘atlarda ishlab chiqilgan sxemalarini o‘ziga xos “kanonizatsiyasi” (standart sifatida tan olinishi) masalasini ko‘tarishni taklif qiladi. Bunday holda, ideal universal lug‘at yozuvida kamida quyidagi tarkibiy qismlar bo‘lishi kerak: 1) bosh so‘z; 2) uning rasmiy xususiyatlari – grammatik, orfoepik, imloviy va boshqalar; 3) uning semantizatsiyasi; 4) bosh so‘zning u yoki bu rasmiy yo semantik xususiyatlarini aks ettiruvchi matnlardan ko‘chirmalar; 5) tilning leksik tizimidagi bosh so‘z "qo‘shnilari"ning turli xil ko‘rsatkichlari, til semantik makonining o‘qlari; 6) turli xil belgilar va maqsadlar uchun havolalar hamda boshqa ma’lumotnomalar.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, lug‘atning universalizatsiyasi nafaqat lingvistik jihatdan bo‘lishi mumkin, balki u izohli va ensiklopedik kabi har xil turdagi lug‘atlarning kombinatsiyasidan ham iborat bo‘lishi mumkin.
Leksikografik kompleks tavsifini qondiradigan, hamma uchun mo‘ljallangan lug‘at loyihasini amalga oshirish hali ham imkonsiz. Hech kimga hamma uchun mo‘ljallangan leksikografik kompleks tavsif kerak bo‘lmaydi. Ehtimol, bu maqsadga erishish uchun amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan yagona yo‘l – ba’zi bir leksikografik universallarni – har qanday turdagi lug‘atning universal tarkibiy qismlarini ajratib ko‘rsatishdir:
1) lug‘at (lug‘atning chap qismi deb ataladigan);
2) sarlavha birligi;
3) talqin, tavsif, tarjima ekvivalenti va boshqalar (lug‘atning o‘ng tomoni deb ataladigan);
4) lug‘atda tasvirlangan til materialining izchilligi;
5) til birliklarining me'yoriyligi / ruxsat etilgan me’yorga zidligi;
6) lug‘at materialini taqdim etishning ma’lum tartibi (alifbo, teskari, ideografik va boshqalar).