3-ma’ruza. Lug‘at strukturasi. Universal lug‘at. Leksikografik parametrizatsiya reja

3. Leksikografik parametrlash
Qomusiy lug‘at yaratish maqsadi, odatda, leksikografiya fanida markazlashgan chiziqqa xos xususiyat sifatida qaraladi. Boshqa tomondan, markazdan qochirma chiziq bir parametrli lug‘atlarning tuzilishi bilan bog‘liq.
Leksikografik parametrlash deganda zamonaviy til fanining lug‘at shaklida turli xil va eng ideal – lingvistik tadqiqotlar natijalarining barchasini taqdim etish istagi tushuniladi. Lingvistik tavsiflar aniqlanadi.
Leksikografik parametr eng umumiy shaklda tilning u yoki bu tarkibiy elementi yoki funksional hodisasini va ularning ekstralingvistik yozishmalarini leksikografik talqin qilish usuli sifatida taqdim etilishi mumkin. Y.N.Karaulov leksikografik parametrda «til tuzilishi haqida ma’lum bir kvant ma’lumotni ko‘radi, bu o‘ta og‘ir holatda foydalanuvchini mustaqil qiziqtirishi mumkin, ammo qoida tariqasida, boshqa kvantlar (parametrlar) bilan birgalikda paydo bo‘ladi va lug‘atlarda o‘ziga xos ifoda topadi, boshqacha qilib aytganda, bu tilning tuzilish xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus lug‘atdir”.
Leksikografik parametr eng umumiy shaklda tilning u yoki bu tarkibiy elementi yoki funksional hodisasini va ularning ekstralingvistik yozishmalarini leksikografik talqin qilish usuli sifatida taqdim etilishi mumkin.
Y.N.Karaulov leksikografik parametr “foydalanuvchi uchun o‘ta mustaqil qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan, lekin qoida tariqasida boshqa kvantlar (parametrlar) bilan birgalikda paydo bo‘ladigan va lug‘atlarda o‘ziga xos tarzda ifodalanadigan til strukturasining leksikografik parametrida ma’lum bir kvantni ko‘radi; boshqacha qilib aytganda, bu tilning tuzilish xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus lug‘at hisoblanadi”.
Lug‘atda lingvistik birliklarni ta’riflashning muayyan o‘lchovli usulini o‘zida aks ettiruvchi leksikografik parametrlar muammosi leksikografik universallar masalasi bilan bevosita bog‘liq.
Lug‘at parametrlarini nazariy (yoki konseptual) va empirik (yoki pragmatik) deb ajratish maqsadga muvofiq va uslubiy jihatdan maqsadga muvofiq.
Lug‘atning tipologik xususiyatlari va uning lug‘at tizimidagi o‘rni nazariy parametrlar, obyekt tavsiflari empirik parametrlarni aks ettiradi. Empirik parametrlar (adresat, matnlarning xronologik asoslari, lug‘atni asoslash, empirik bazani standartlashtirish, manbalar, tuzilish, semantik ma’lumot miqdori, funksional va stilistik malakalar, illyustratsiya tamoyillari va boshqalar) nazariy parametrlarni amalga oshiradilar, ular lug‘atning matnini aniqlaydi va shakllantiradi – uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Leksikografik parametrlarning eng to‘liq ro‘yxati birinchi marta Y.N.Karaulovning "Zamonaviy leksikografik amaliyotda bir tendensiya to‘g‘risida"gi maqolasida keltirilgan. Masalan, til(lar), lug‘atga kirish, xronologik parametr, miqdoriy, orfografik, so‘z uzunligi, urg‘u, son, fe’l turi, o‘timlilik, tuslash, vaqt, so‘zning morfologik bo‘linishi, hosila parametri leksikografik parametrlar sifatida ajralib turadi.
1986-yilda S.V.Grinev “Terminologik leksikografiyaga kirish” kitobida areal, sintagmatik, illyustrativ, stilistik parametrlari, sinonimik, assotsiativ, bibliografik va boshqalar makro va mikrostruktura nuqtayi nazaridan terminologik lug‘at parametrlari haqida keltirilgan. Darhaqiqat, lug‘at tili – ularni ifodalaydigan tushunchalar va atamalar tizimi masalalari bo‘lib, ular yordamida lug‘at, uning tuzilishi va mazmuni tasvirlangan va tahlil qilingan.