3-ma’ruza mavzu: qotishmalar

4.a-rasm. Vismut-kadmiy holat diagrammasi: 1 – suyuq qotishma;
2 - likvidus chizig‘i; 3 - solidus chizig‘i; 4 - mexanik aralashma vismut va kadmiy; Е - evtektik aralashma.
Komponentlarning qattiq holida chegaralangan erishining qotishmalar uchun diagramma


Shu diagrammadan birini 5-rasmda ko‘ramiz. Bu sistemada uchta faza bor C
– suyuq aralashma, В komponentni, A komponentdagi qattiq aralashmasi /shartli ifodalaymiz/. КСД – likvidus va KECFD – solidus chizig‘idir.

5-rasm. Komponentlarning qotishmalarda chegaralangan eruvchanlik holat diagrammasi, /a/ - С suyuq aralashma, /б/ - komponentlarni, A va В ning
kimyoviy birikma uchun.


Suyuq qotishmadan - kristallari KС – chizig‘i bilan ajralib chiqadi, - kristallar СD bilan. qotishmalarni qotishi solidus chizig‘i bilan KE kristall ni hosil qiladi va DF chizig‘i kristallni hosil qiladi. Bir vaqtda va kristallari hosil bo‘lsa u mexanik aralashma bo‘lib solidus chizig‘ida ЕСF da solidusda ro‘y beradi.
С – nuqtadagi qotishmaga evtektik qotishma deyiladi, chunki u faqat +
iborat bo‘ladi.
Diagrammaning С nuqtadan chap tarafiga evtektikagacha bo‘lgan qotishma deb aytamiz va uning tuzilishi +(+) iborat bo‘ladi. Diagrammaning С nuqtasidan o‘ng tarafiga evtektoiddan keyingi qotishma deb aytamiz va u +(+) iborat bo‘ladi.
ЕС – chizig‘i qattiq holda В – komponentni A – komponentda temperatura pasayishi bilan kamayib chegaranlangan erishini ko‘ramiz.
FM – chizig‘i qattiq holda A – komponentini В – komponenti temperatura pasaysa ham o‘zgarmasdan erishini ko‘rsatadi.
Komponent В-ni A-da eng ko‘p erishi Е nuqtasida va A-ni В-da - ў nuqtasi ko‘rsatadi.


Kimyoviy birikmalar hosil qiluvchi qotishmalar diagrammasi


Qotishmalar kimyoviy birikma hosil qiluvchi /5.б-rasm/ komponent A va В murakkab diagrammani hosil qiladi. Kimyoviy birikma quyidagicha ifodalanadi: A_n*В_m. Bu birikmada n – atom A komponentda m – atom, В komponentiga to‘g‘ri keladi.
Bu sistemada fazalar soni uchta – suyuq aralashma, qattiq eritma В komponentning A komponentda (faza ) va qattiq eritma komponent A ni komponent В da (faza ).
Bu diagramma ikki diagramma birlashganidan tashkil topgan, komponent A – kimyoviy birikma A_n*B_m va komponent В – kimyoviy birikma A_n*B_m. Qotishmalarda С – nuqtaning chapida komponent A kimyoviy birikmadan ko‘proq A_n*B_m ajralib chiqadi. Shuning uchun bu qotishmalarda С – nuqtasining chap tarafida hosil bo‘ladi A_n*B_m. Qotishmalarda С – nuqtasining o‘ng tarafida В komponent miqdori kimyoviy reaksiyaga keraklidan ko‘p, shuning uchun ularda evtektika A_n B_mhosil bo‘ladi.


Qotishmalar xususiyatini holat diagrammasidan ham aniqlash mumkin 6-rasm
N.S. Kurnakov qoidasiga asoslanib.
Mexanik arashmalarda xususiyatlar: qattiqlik – Н, elektr o‘tkazuvchanlik – Е_A va boshqalarni ularda o‘zgarishi tekis, diagrammada to‘g‘ri chiziqni hosil qiladi. (6.a - rasm). Qattiq eritmalarda shu xususiyatlar egri chizig‘ni hosil qiladi (6.b - rasm). Kimyoviy birikmada esa shu xususiyatlarni o‘zgarishi siniq chizig‘ hosil qiladi.

6 - rasm. Tarkib diagrammasi - qotishmalar turi: a - mexanik aralashma; б- qattiq eritma; В- kimyoviy birikma; A va Б qotishma komponentlari,
^An^*Бm ^{- kimyoviy birikma, H – qattiqlik, Е – elektr o‘tkazuvchanlik.}


6.в - rasm kimyoviy birikmalarda individual xususiyatga ega va ular komponentlar xususiyatidan keskin farqlanadilar.
Holat diagrammasidan yana texnologik xususiyatni aniqlash mumkin bo‘ladi, u esa ishlatish uchun kerak bo‘lgan material tanlashga imkon beradi.
Qattiq qotishmalar past quymachilikdagi xususiyatga ega, ya’ni suyuq oquvchan va g‘ovaklar, mayda darzlar hosil qiladi. Evtektik qotishmalar esa suyuq oquvchanlik xususiyatga ega bo‘ladi.