3-Ma’ruza. Temperatura o’lchash vositalarining montaj va sozlash ishlari. Reja

Mavzu: Temperatura o`lchash vositalarining montaj va sozlash 
ishlari.
Kengayish va manometrik termometrlarini o`rnatish va sozlash.
Ikkilamchi asboblarni o`rnatish, o`lchash va montaj oldi sozlash 
ishlari.
Reja:
1. Temperatura o‘lchash vositalari 
 
2. Temperatura o`lchash vositalarining montaj va sozlash ishlari 
 
3. Ikkilamchi asboblarni o`rnatish, o`lchash va montaj oldi sozlash 
ishlari. 
Texnologiyalarni boshqarish uchun quyidagi fizikaviy kattaliklari (texnologik 
parametrlari) o’lchanadi:
- texnologik jarayondagi xarorat; 
- texnologik jarayonni borishidagi bosim; 
- qo’llanilayotgan xom ashyolarning nisbiy miqdorlari; 
- atrof muxidga chiqarilayotgan chiqindi gazlarini tarkibi va ularni nisbiy 
miqdori. 
Sanab o’tilgan texnologik jarayonlarni fizikaviy parametlarini qiymatini 
o’lchash maxsus birlamchi datchiklar yordamida amalga oshiriladi. Sxematik 
tarzda ixtiyoriy fizik parametrni o’lchash tizimini quydagicha ifodalash mumkin: 
Birlamchi
Ikkilamchi 
Elektr signallarini
Signallarni
datchik
o’lchash va 
rakamli signallarga
mashtablash va
aylantirish
taxlil qilish bloki
nazorat 
qurilmasi
ifodalash 
qurilmasi kirish 
bloki 
Informatsiyalarni
Blshqarish
saqlash va ifodalash
mexanizmiga
qurilmasi
chiqish signali
Sxemadan ko’rinib turibdiki, texnologik jarayonni kuzatishda asosiy birlamchi 
o’rinni datchiklar egallaydi.
Datchik bu fizikafiy parametrni qiymatini mos elektr yoki boshqa 
ko’rinishdagi signalga aylantirish qurilmasidir.

---

Ikkilamchi qurilmalar datchiklardan olingan elektr yoki boshqa qurinishdagi 
signallarini qiymatini ma’lum o’lchov shkalasi yordamida ifodalash bilan 
birgalikda o’rnatilgan chegaraviy qiymatlarda diskret boshqaruvchi signallar 
chiqarishi mumkin.
Ko’pchilik turdagi birlamchi datchiklardan olinayotgan ya’ni, datchikdan 
chiqayotgan analog elektr signallari datchikni texnologik jarayonni qanday fizik 
parametrini o’lchashidan qatiy nazar quyidagi universal qiymatlar shkalasiga 
keltirildi:
- 0 dan 5 mA gacha; 
- 0 dan 20 mA gacha; 
- 4 dan 20 mA gacha; 
- 0 dan 1 V gacha; 
- 0 dan 10 V gacha. 
Texnologik jarayonlarni uzuluksiz nazorat qilish va boshqarish tizimida asosan 
quyidagi xaroratlarni o’lchash datchiklari qo’llanilmokda:
- termoqarshilikli datchiklar; 
- termoparalar; 
- pirometrlar; 
Bu dachiklar o’zlarini ishlash printsiplari, xaroratni o’lchash intervali va 
xatolik darajasi bilan farqlanadi.
Termoqarshilikli datchiklarni termoqarshilikni aylantiruvchi qurilmasi xam deb 
ataladi. Ularni ishlash printsipi elektr o’tkazuvchan materiallarni issiqlikdan elektr 
qarshiliklarini ortishi fizik xodisasiga asoslangan.
Harorat - texnologik jarayonlarning muhim parametri bo‘lib, amalda ham 
past, ham yuqori haroratlar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Jismiing harorati molekulalarning issiqlik harakatidan hosil bo‘ladigan 
ichki kinetik energiyasi bilan belgilanadigan qizdirilganlik darajasi orhali 
xarakterlanadi. Haroratni o‘lchash amalda ikkalasidan birining qizdirilish darajasi

---

ma’lum bo‘lgan ikki jismning qizdirilishini taqqoslash yordamidagina mumkin 
bo‘ladi. Jismlarning qizdirilganlik darajasini taqqoslashda ularning haroratga 
bog‘liq bo‘lgan va osongina o‘lchanadigan fizik xossalaridan birortasini 
o‘zgartirishdan foydalaniladi.
Molekulalarning o‘rtacha kinetik energiyasi va ideal gaz harorati orasidagi 
bog‘lanish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
0
K.
(1)
bu erda, K. - 1,380 10
-23
JK
-1
, - Bolsman doimiysi; T -jism mutlaq harorati,

---

Agar jismning harorati turlicha bo‘lsa, ular bir-biriga tegib turganida 
energiyalarning tenglashuvi ro‘y beradi: yuqoriroq haroratga va, demak, 
molekulalarining ko‘proq o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jism o‘z 
issiqligini (energiyasini) kamroq haroratga va, demak, molekulalarining kamroq 
o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jismga beradi. Shunday qilib, harorat 
issiqlik almashish, issiqlik o‘tkazish jarayonlarining ham sifat, ham mikdoriy 
tomonlarini xarakterlaydigan parametrdir. Ammo haroratni bevosita o‘lchash 
mumkin emas: uni jismning haroratga bir qiymatli bog‘liq bo‘lgan qandaydir 
boshqa fizik parametrlari bo‘yicha aniqlash mumkin. Haroratga bog‘liq 
parametrlarga masalan, hajm, uzunlik, elektr harshilik, termoelektr yurituvchi 
kuch, nurlanishning energetik ravshanligi va hokazolar kiradi.
Harorat o‘lchaydigan asbobni 1598 yilda Galiley birinchi bo‘lib tavsiya 
etgan. So‘ngra M. V. Lomonosov, Farengeytlar termometr ishlab chiqishgan.
O‘lchanayotgan haroratning son qiymatini topish uchun haroratlar shkalasini 
o‘rnatish, ya’ni sanoq boshini va harorat oralig‘ining o‘lchov birligini tanlash 
lozim.
Kimyoviy toza moddalarning oson tiklanadigan (asosiy reper va tayanch) 
qaynash va erish nuqtalari bilan chegaralangan harorat oraligidagi hator belgilar, 
harorat shkalasini hosil qiladi. Bu haroratlarga t' va t’’ qiymatlar berilgan.
Haroratni o‘lchash asbobi ishlash prinsipiga harab quyidagi guruhlarga 
bo‘linadi:
1.