3-Mavzu: 1930 – 1940 yillarda alifbo va imlo muammolari

Kirill grafikasi asosidagi o`zbek yozuvi

Kirill yozuviga asoslangan alfavitda 35 ta shakl bo`lib, bu shakllardan 33 tasi harf, 2 tasi belgidir. Har bir harfning bosh va kichik shakli (Aa), bosma va yozma shakllari bor. Har bir harf o`z nomiga ega. Harf nomini bilish va uni to`g`ri talaffuz qilish muhim amaliy orfoepik ahamiyat kasb etadi, chunki tildagi qisqartma so`zlarni to`g`ri o`qish uchun harf nomlarini bilish zarur. Masalan, BMT – be – em – te.

Kirill grafikasi asosidagi alifbo quyidagicha tartiblashtirilgan:


Aa,Bb,Vv,Gg,Dd,Ee,YOyo,Jj,Zz,İi,Yy,Kk,Ll,Mm,Nn,Oo,Pp, Rr,Ss,Tt,Uu,Ff,Xx,Tsts,Chch,Shsh, ,,Ee,Yuyu,Yaya,O’o’,Qq,G’g’,Hh,
Muayyan tartibda joylashtirilgan shakllar yig`indisi alfavit deyiladi.
Bu alifboda 10 ta unli harf (a, o, i, u, o`, e, e, yo, yu, ya) bo`lib, ular 6 ta unli tovushni ifodalaydi. Bulardan to`rttasi (e, yo, yu, ya) yolashgan (grafema) tovushlar bo`lib, ularning 2 holati farqlanadi:
1.Ba’zi so`zlarda undoshdan keyin kelib, u bilan birga bitta bo`g`inni hosil qiladigan va bir tovushni (a, u, e, o) ifoda etadigan holati: ter-ter, syujet-sujet, sentyabr-sentabr, rejissyor-rejissor kabi.
2.So`z boshida va bo`g`in boshida kelib, ikki tovushni (e, yu, ya, yo) ifoda etadigan holati: yostiq-yostiq, yurak-yurak, quyosh-quyosh, yanvar-yanvar va hokazo.
YUqoridagi alfavitga o`zbek tilining tovushlari tabiatidan kelib chiqib, 4 ta harf (o`, q, g`, h) qo`shilgan. Kirill yozuvida 2 ta belgi (‘, ) bo`lib, ular tovush bildirmaydi. Ayirish belgisi (‘) unlidan keyin kelganda o`sha unlining cho`ziq aytilishi (ma’no, e’lon kabi), undoshdan keyin kelganda bo`g`inlarni ajratib aytilishini (sur’at, jur’at kabi); yumshatish () belgisi esa ruscha-internatsional so`zlarda o`zidan oldingi undoshning yumshoq aytilishi uchun (albom, tsirkul) xizmat qiladi.
Alfavitdagi j harfi 2 tovushni, portlovchi j (jayron) va sirg`aluvchi j (jurnal) tovushini ifodalaydi. Alfavitdagi n va g harflari alohida n va g tovushlarini yozuvda ifodalash bilan birga, birikma shaklida sayoz til orqa burun tovushini (ng) ifodalash uchun ham xizmat qiladi (tong, bodring kabi).