3-mavzu. Dala ekinlari va ularni guruhlarga bo’linishi, galla ekinlariga umumiy tavsif. Reja

Don ekinlarining morfologik xususiyatlari. Morfologik xususiyatlari va 
yyetishtirilshdagi yo'nalishlari bo'yicha donli ekinlar birinchi guruh g'alla ekinlari 
kuzgi va bahori bug'doy, kuzgi va bahori javdar, kuzgi va bahori arpa, kuzgi va 
bahori tritikale, suli va ikkinchi guruh g'alla ekinlari (makkajo'xori, tariq, oq jo'xori, 
sholi, marjumak) hamda dukkakli don ekinlari (ko'k no'xat, soya, loviya, mosh, 
no'xat, burchoq, yasmiq, lyupin, xashaki dukkaklilar)ga bo'linadi. Birinchi va 
ikkinchi guruh don ekinlari G'alladoshlar (Gramineae) yoki Qo'ng'irboshlar 
(Poaceae) oilasiga, marjumak Marjumakdoshlar (Polygonaceae), dukkakli don 
ekinlari Dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasiga mansub. 
Ildiz tizimi. Don ekinlarining ildiz tizimi faqatgina suv va unda erigan oziqa 
moddalarni so'rish organi emas, balki ko'plab organik moddalar sintez bo'ladigan 
muhim organdir. Ildizlarda murakkab fiziologik va biokimyoviy jarayonlar 
natijasida organik kislotalar, fosfor organik moddalar, aminokislotalar, alkoloidlar, 
amidlar va boshqa birikmalar hosil bo'ladi. Ildizlar o'simliklarda modda 
almashinuvi, fiziologik jarayonlarda, xlorofil hosil bo'lishida ishtirok etadi, ularga 
ta'sir ko'rsatadi. 
Don ekinlarining ildiz tizimi popuk. Don ko'karganda dastlab murtak yoki birlamchi 
ildizlar hosil bo'ladi. Ularning soni o'simlik turiga bog'liq. Kuzgi bug'doyda murtak 
ildizlar 3, bahori bug'doyda 5, sulida 3—4, arpada 5—8, tariqsimon o'simliklarda 1 
dona bo'ladi.
Keyin poya ning yer osti bo'g'inlaridan qo'shimcha yoki bo'g'in ildizlari hosil 
bo'ladi. Tuproqda yetarli namlik bo'lganda ular tez rivojlanadi. 
O'simlikning rivojlanishida, hosil to'plashida birlamchi (murtak) va ikkilamchi 
(bo'g'in) ildizlarining ahamiyati katta. Bug'doy, arpada ikkilamchi ildizlar hosil 
bo'lmaganda hosildorlik 35—40 % kamayadi. Murtak ildizlar o'simliklarning butun 
o'suv davri davomida oziqlanishda ishtirok etadi. Ular bo'g'in ildizlaridan oldin hosil 
bo'ladi va o'simlik o'suv davri oxirida kuzgi bug'doyda 2,5—3 m, makkajo'xori, oq 

---

jo'xorida 3—4 m chuqurlikka kirib boradi. Ildizlarining asosiy massasi tuproqning 
25—30 sm haydalma qatlamida joylashgan. 
Poyasi. Don ekinlarida poya 5—7 poya bo'g'inlari bilan ajratilgan bo'g'in 
oraliqlaridan iborat. Uzun bo'yli makkajo'xori o'simligida bo'g'in oraliqlari soni 25 
va undan ortiq bo'lishi mumkin. Ularning soni barglar soniga teng bo'ladi. Ko'pgina 
don ekinlarida poyasining ichi kovak, makkajo'xori va oq jo'xorida u parenxima 
bilan to'lgan. Poyaning o'sishida hamma bo'g'in oraliqlari ishtirok etadi. Dastlab eng 
pastki bo'g'in oraliqlari keyin navbatdagisi o'sa boshlaydi. Keyin hosil bo'lgan 
oraliqlari o'zidan oldingisidan uzunroq bo'ladi, eng oxirgi bo'g'in oralig'i eng uzun 
bo'ladi. 
Poya yer osti poyalarining bo'g'inlaridan novdalar hosil qilish xususiyatiga ega.