3-mavzu. Dunyo xalqlarining etnologik tavsifi Reja

---

3-mavzu. Dunyo xalqlarining etnologik tavsifi
Reja: 
1. Avstraliya va Okeaniya xalqlari.
2. Afrika xalqlari.
3. Osiyo va Yevropa xalqlari. 
4. Amerika xalqlari. 
Beshinchi qit'a hisoblanadigan Avstraliya Tinch okeanining janubida joylashgan 
o'ziga xos o'lkadir. Uning iqlimi ham, etnik tuzilishi ham Er kurrasining boshqa 
qismidan ancha farq qiladi. To'rt tomoni bepoyon okean suvlari bilan yuvilib turgan 
Avstraliya qit'asi 7,7 mln. kvadrat kilometr hududga ega bo'lib, taxminan AQSH 
hududiga teng keladi. 
Qit'aning beshdan ikki qismi tropik iqlimli, qolgani subtropik va mo'tadil issiq 
iqlimlidir. Ichki Avstraliya nihoyatda qurg'oq, yog'ingarchilik kam, iqlimi 
o'zgaravchan, dashtu biyobondan iborat. Uncha katta bo'lmagan daryolar uning 
sharqida mavjud, xolos. Pastqam tog' tizmalart, asosan, janubi-sharqiy qismida 
joylashgan. Bir necha yuz katta-kichik ko'llar mavjud bo'lib, ular yozgi jaziramada 
qurib sho'rxokka aylanadi. Ammo o'lka Er osti suvlariga boy. Mahalliy aholi undan 
qadim zamonlardan beri foydalanib kelgan. Hozir ham bu qit'ada artezian 
quduqlaridan keng istifoda etiladi. 
Avstraliyaning o'simlik va hayvonot dunyosi ham iqlimi singari xilma-xil. U Yerdagi 
o'simliklarning aksariyati (85 foizi) faqat o'ziga xos bo'lib, boshqa biron Yerda 
uchramaydi. Ayniqsa, janubi-sharqida balandligi yuz metrgacha Etadigan evkalipt 
daraxtlari (150 turdan ortiq) qit'aga go'zal manzara kasb etib turadi. Abadiy yashil 
daraxtlar: palma, fikus va chirmovuq kabi o'simliklarga boy tropik o'rmonlar qit'aning 
shimol va shimoli-sharqiy qismida joylashgan. O'lkaning g'arbiy va ichki qismiga kirib 
borgan sari barcha o'simlik dunyosi nihoyatda qashshoqlashgandek ko'rinadi. 
Avstraliyaning hayvonot dunyosi ham o'zining qadimiyligi va ekzotikasi bilan kishini 
hayratda qoldiradi. Bu Yerda yuqori sutemizuvchilar mutlaqo bo'lmagan, ammo 
xaltali hayvonlarning yuzdan ortiq turi mavjud. Tuban sutemizuvchilarning mashhur 
vakili katta kenguru tug'ilgan bolasini qorin terisidagi maxsus xaltasida voyaga 
Etkazadi. Qit'ada kenguruning boshqa turlaridan daraxtga tirmashadigan koala (xaltali 

---

ayiq), vombata va hokazo turlari ham yashaydi. Sudraluvchilardan ilon, kaltakesak, 
shimoldagi daryolarda timsph va boshqa ko'pgina shu kabi jonivorlar uchraydi. 
Qushlardan: yirik avstraliya strausi - emu, turii xil to'tiqushlar, qora oqqushlar, sayroqi 
qushlar va umuman mingga yaqin turdagi qushlar Avstraliya tabiatining o'ziga xos 
fayzidir. 
Shunisi qiziqki, Avstraliya flora va faunasidagi turlarning ko'p qisrnini mahalliy tub 
aholi iste'mol qilib kelgan. Ular faqat yirik hayvonlarnigina emas, balki mayda 
jonivorlami (ilon, kaltakesak, chuvalchang kabi hasharotlar va hk.) hamda turii ekin 
ildizlarini yig'ib-terib iste'mol qilganlar. Avstraliyada inson hayoti uchun xavfli yirtqich 
hayvonlar yo'q, zaharli ilon va timsohlar esa juda kam. Faqat yowoyi it (dingo) uy 
hayvoni sifatida qo'lga o'rgatilgan. Qit'ada juda ko'p qazilma boyliklar mavjud bo'lib, 
undan tub aholi foydalana olmagan. 
Hozirgi Avstraliya millati qurama, turii elatlardan tashkil topgan. Qit'ada 15,7 mln.dan 
ortiq (1985-y.) aholi yashaydi, ammo u nihoyat notekis joylashgan. Aholining asosiy 
qismi Avstraliyaning sharqiy va janubi-sharqiy qismlarida, sug'oriladigan qulay iqlimli 
va o'simlik dunyosiga boy bo'lgan janubi-g'arbiy hududlarda yashaydi. Avstraliya 
aholisining ko'pchiligi Yevropalik, ayniqsa, Angliya va Irlandiyadan (78 foizi) 
kelganlarning avlodlari ko'pchilikni tashkil qiladi. Tub aholisi (aborigenlar) suvsiz 
cho'l va sahrolarda kun ke-chirmoqda. Ularning soni 103 mingga yaqindir (metislar bilan 
qo'shib hisoblaganda 140 mingdan ortadi). Umuman olganda, Avstraliya va 
Okeaniyada keyingi ma'lumotlarga qaraganda 25 mln.dan ortiq aholi mavjud. Shu 
jumladan, Yangi Zelandiyada 3,2 mln. aholi yashaydi. 
Okeaniyada joylashgan minglab orollar janubga yaqinlashgan sari yiriklashib va ancha 
quyuqlashib boradi. Avstraliyaning sharqida va shimoli-sharqida, aksincha, juda mayda 
orollar Tinch okeani bag'riga kirgan sayin kamayib boradi. Eng yirik orollar: Yangi 
Gvineya, Yangi Zellandiya, Yangi Kaledoniyadir. Mayda orollar esa asosan, 
vulqonlardan va marjonlardan paydo bo'lgan va ularning qit'aga hech aloqasi yo'q. 
Okeaniyaning barcha orollari deyarli tropik xifalig'ida joylashgan bo'lib, iqlim 
ekvatorial, tabiati abadiy yashil tropik o'simliklar bilan qoplangan, hayvonot dunyosi 
g'arbga tomon boyroq, sharqda esa ancha kam. 

---

Okeaniya asosan, uch qismga bo'lingan: janubi-g'arbiy qismda-gi «qora orollar» deb 
nom olgan Melaneziya; uning sharqiy va jhimoli-g'arbidagi bepoyon Tinch okeanida 
tarqoq joylashgan Poli- neziya (tarjimasi «ko'psonli orollar»); Osiyo sohillariga yaqin 
mayda orollardan iborat Mikroneziyadir. Agar tub aholisining sharoiti va madaniy 
saviyasi sotsial-iqtisodiy jihatdan umumiy xarakterga ega bo'lsa, Okeaniya xalqlari 
nisbatan yuqori darajada va nihoyatda rang-barang shaklda rivojlangan. Tillarning 
joylashuvi antropologik turlarga to'g'ri kelmaydi. Ularning xo'jalik tiplariga qarab 
madaniy yoki sotsial rivojlanish darajasini aniqlash qiyin. Chunki, Osiyo yoki 
Yevropadagi ishlab chiqarish qurollari, moddiy buyumlar bu Erga mutlaqo to'g'ri 
kelmaydi. Masalan, tub fhelaneziyaliklar o'q-yoyni, temirchilikni yoki kulolchilikni 
bilmaganlar, ammo o'ziga xos yuksak madaniyat yaratganlar. Aytaylik, ijtimoiy 
munosabatlarda melane-ziyaliklarda savdo-sotiq rivoj topgan bo'lsa ham, natural 
xo'jalikka ega bo'lgan polineziyaliklar ularga nisbatan ancha yuqori madani-yatga ega 
bo'lganlar. 
Umuman, beshinchi qit'ani o'rganish insoniyat tarixining ilk davrlari - ibtidoiy 
jamiyatdan sinfiy jamiyatning ilk shakllariga-cha, dastlabki davlat va qabilaviy 
birliklargacha aniqlab olish imkonini yaratib bergan edi. 
Dunyodagi eng kichik qit'a yoki eng katta orol hisoblangan Avstraliya eng qadimiy 
geologik davrlarda qurg'oqlikdan ajralib qolib XIX asrgacha jonli qadimiy muzey 
shaklida saqlangan. Uning flora va ayniqsa, faunasining arxaikligi va o'ziga xosligi 
doimo tadqiqotchilarni hozirgacha hayajonga soladi. Avstraliya-da yuksak 
sutemizuvchilarning yo'qligi, tuban sutemizuvchilar (xaltali hayvonlar)ning 
ko'pchiligi bu Yerda ibtidoiy dunyo qayta jonlanganday taassurot tug'diradi. Mazkur 
tabiiy sharoit mahalliy tub aholining maishiy turmushi va madaniyatida ham o'z 
aksini topganligini alohida qayd qilish lozim. Bepoyon Tinch okeanj orollarida 
yashovchi minglab katta-kichik turli etnoslar kishilik jamiyatining dastlabki 
davrlarida kashf etilgan ajoyib ishlab chiqarish usullari, xo'jalik shakllafi, murakkab 
geografik muhitga moslashgan har xil kasblar, ovchilik mahorati, atrofdagi vahshiy 
tabiatda yashab va cheksiz dengizlarda yo'l topib uzoqlarga sayohat qilish, qurg'oq 

---

sahrodan suv topa bilish kabi juda ko'p yangiliklarni kashf etib, jahon madaniyatiga 
o'ziga yarasha hissa qo'shganlar. 
Endi mana shu insoniyat beshigida paydo bo'lgan va bizning davrimizgacha kishilik 
jamiyatining bolaligidagi turmush tarzi belgilarini saqlab kelgan etnoslar bilan 
tanishamiz.