3-mavzu: intellektual elektr tizimlari va ularning aҳamiyati (2 soat) Reja

ENAT ni joriy etish – energiya ishlab chiқarish

samaradorligining zaruriy sharti

Ҳozirgi kunda ishlatilayotgan energetik kўrsatkichlarni ҳisobga olish va taҳlil қilish tizimlari bir қator kamchiliklarga ega. Masalan, ishlab chiқarishning kў’ soҳalarida energetik kўrsatkichlarni ҳisobga olish va taҳlil қilish turli vaқtlarda maxsus ўlchashlar yўli bilan davriy ravishda amalga oshirilmoқda.

Tabiiyki, bunday ўlchashlar ҳar doim ҳam ҳisoblash ‘arametrlarining butun ўzgarishlari dinamikasini tўliқ aks ettirmaydi va ularning ўzgarishlaridagi қonuniyatlarni aniқlash imkoniyatini bermaydi.
Bu ҳolat energetik ishlab chikarish jarayonining samaradorligini yetarlicha aniklikda baxolash imkonini bermaydi.
ENAATni joriy etish yordamida қuyidagi samaradorlikka erishiladi:

- sutka davomida ‘aғonalashgan tarif bўyicha istehmolni ҳisobga olish tizimiga ўtish;

- 10/0,4 kV taқsimlash tarmoқlarida elektr energiyani yetkazib berish davomida barcha zanjirlar bўyicha nomuvozanat ҳolatini ҳisoblash;
- elektr energiyasi isroflarini aniқlash;
- elektr energiyasi ҳisoblagichlarining aniқlik darajasini oshirish;
- elektr energiyasidan ruxsatsiz foydalanishni ўz vaқtida aniқlash;
- inson omili ishtirokisiz elektr energiyasi ҳisoblagichlaridan mahlumotlarni olishda xatoliklarning bўlmasligi;
- tezkor nazorat қilish va elektr tarmoқlari yuklamalarini simmetriyalashga ўtish munosabati bilan elektr tarmoқlarning xizmat қilish muddatlarini oshirish;
- elektr energiyasini sotib olish bўyicha yechimlarni қabul қilish jarayonida elektr istehmoli bўyicha mahlumotlarni o’erativ olish va ularni қayta ishlash;
- nazoratchi xodimlar sonini қisқartirish;
- ҳisobga olish nuқtalarida xizmat kўrsatish va ҳisoblarni yozib borish bilan boғliқ ҳarajatlarni kamaytirish;
- istehmol қilingan elektr energiya uchun tўlovni ўz vaқtida amalga oshirish bўyicha istehmolchilar mashuliyatini oshirish.
Tahkidlash zarurki, ҳozirgi kunda ishlatilayotgan energetik kўrsatkichlarni ҳisobga olish va taҳlil қilish tizimlari bir қator kamchiliklarga ega. Masalan, ishlab chiқarishning kў’ soҳalarida energetik kўrsatkichlarni ҳisobga olish va taҳlil қilish turli vaқtlarda maxsus ўlchashlar yўli bilan davriy ravishda amalga oshirilmoқda.
Tabiiyki, bunday ўlchashlar ҳar doim ҳam ҳisoblash ‘arametrlarining butun ўzgarishlari dinamikasini tўliқ aks ettirmaydi va ularning ўzgarishlaridagi қonuniyatlarni aniқlash imkoniyatini bermaydi.
Ўzbekiston sanoatining turli soҳalaridagi bir қator korxonalarida ўtkazilgan tadққiқotlar shuni kўrsatdiki, mavjud energiya tashuvchilari va energetik resurslari sarfini ҳisobga olishning tashkil etilishida ulardan foydalanishning real samaradorligini yetarlicha aniқ baҳolashni amalga oshirish va energiya resurslari sarflarining mehyorlarini asos bilan aniқlash mumkin emas.
Sanoat korxonalarida energiya resurslari sarflarini ҳisobga olish va nazorat қilish masalasi ҳolatini taҳlil қilish shuni kўrsatdiki, bu masala yetarli darajada ўz yechimi to’a olmay kelmoқda. Masalan, kў’lab sanoat korxonalariga xos bўlgan energiya tahminoti tizimining ўlchov va nazorat asboblari bilan tahminlanganlik darajasi қoniқarsiz aҳvolda қolmoқda. Odatda barcha korxonalar elektr energiyasini tijorat asosida ҳisobga olish imkoniga ega. Biroқ bu imkonoyatdan ҳar bir korxona samarali foydalana olmaya’ti.
Aloҳida ishlab chiқarish sexlarida, energiya yiғuvchi agregatlar va texnologik jarayonlarda istehmol қilinadigan energiya resurslarini ҳisobga olish barcha korxonalarda ҳam amalga oshirilmaydi. Bundan tashқari, қoidaga kўra, texnologik jarayonda қўllaniladigan siқilgan ҳavo, azot, vodorod, suv va boshқa shu kabi aloҳida kom’onentlarini ҳisobga olish mavjud emas. Bu energiya resurslarini maқsadli sarflanmasligiga olib keladi.
Barcha ishlab chiқarish obhektlarida ҳam energiya resurslarini ҳisobga olish va nazorat қilishning avtomatlashtirilgan tizimlari yetarli darajada joriy etilmagan va samarasiz ishlatilmoқda. Odatda, bu tizimlar isthemol қuvvati, energiya sarfi va energiya tashuvchilarning bir necha kўrsatkichlarini ҳisobga oladi va nazorat қiladi. SHunday қilib, bu tizimlar asosan axborot tizimlari sifatida ishlatiladi.
Lekin energiya tejamkorligini boshқarish uchun bu funksiyalar yetarli emas. CHunki barcha energiya resurslari turlarining isthemoli ҳaқida olingan axborotlar asosida energiya istehmoli bўyicha energiyani tejashni o’timal boshқarishning asosiy masalalarini yechib bўlmaydi.
Ҳozirgi kunda MDҲ davlatlaridagi sanoat korxonalarida ҳam konstruktiv elementlari, ҳam funksiyalari bўyicha katta xilma­xillik bilan xarakterlanadigan bir қator avtomatlashtirilgan ҳisobga olish, nazorat қilish va boshқarish tizimlari ishlab chiқarishga tadbiқ қilinmoқda. Bunday tizimlar tarkibiga odatda ўzgartiruvchi datchiklar (analog va diskret signalli), ўzgartirgichlardan mahlumotlarni yiғish, axborotlarga ishlov berish, axborotlarni cho’ etishga yoki tabloga berish қurilmalari va boshқalar kiradi.
Yuқorida aytib ўtilgan texnik vositalar korxonalarda amaldagi tahriflar bўyicha tijorat ҳisoblarini olib borishga imkon beradigan avtomatlashtirilgan axborot­ўlchov tizimini (ENAT AAЎT) қurish, қuvvat va energiya, shuningdek, energiya tashuvchilar turlarini nazorat қilishni tashkil etish uchun mўljallangan.
Ўzbekiston energetika tizimi elektr energiyani sotib olish va sotish bilan қўshni davlatlar energiya tizimlari bilan ўzaro boғlanadi. SHuning uchun energiya tizimi ichida va uning subhektlarida ҳisobga olish tizimini rivojlantirish zamonaviy xalқaro mehyor, қoidalar va standartlarga mos kelishi zarur.
Yuқoridagi fikrlarga kўra, elektr energiyasini ҳisobga olishning yangi usullariga ўtishda, energiyani ҳisobga olishning avtomatlashtirilganlik ҳajmini aniқlashda, energiya resurslarini va elektr energiyani tijorat asosida ҳisobga olishning avtomatlashtirilgan axborot­ўlchov tizimlarining (ENAT va ENAT AAЎT) texnik va iқtisodiy samaradorliklari masalalarini taҳlil қilishda amaldagi ҳisobga olish tizimini kўrib chiқish zarurati tuғiladi.
ENAT ni joriy etish yordamida қuyidagi iқtisodiy samaradorlikka erishiladi:

• 
  sutka davomida ‘oғonalashgan tarif bўyicha istehmolni ҳisobga olish tizimiga ўtish;
  
• 
  10/0,4 kV taқsimlash tarmoқlarida elektr energiyani yetkazib berish davomida barcha zanjirlar bўyicha nomuvozanat ҳolatini ҳisoblash;
  
• 
  elektr energiyasi isroflarini aniқlash;
  
• 
  elektr energiyasi ҳisoblagichlarining aniқlilik darajasini oshirish;
  
• 
  elektr energiyasidan maқsadsiz foydalanishni ўz vaқtida aniқlash;
  
• 
  inson omili ishtirokisiz elektr energiyasi ҳisoblagichlaridan mahlumotlarni olishda xatoliklarning bўlmasligi;
  
• 
  tezkor nazorat қilish va elektr tarmoқlari yuklamalarini simmetriyalashga ўtish munosabati bilan elektr tarmoқlarning xizmat қilish muddatlarini oshirish;
  
• 
  elektr energiyasini sotib olish bўyicha yechimlarni қabul қilish jarayonida elektr istehmoli bўyicha mahlumotlarni o’erativ olish va ularni қayta ishlash;
  
• 
  nazoratchi xodimlar sonini қisқartirish;
  
• 
  ҳisobga olish nuқtalarida xizmat kўrsatish va ҳisoblarni yozib borish bilan boғliқ ҳarajatlarni kamaytirish;
  
• 
  istehmol қilingan elektr energiya uchun tўlovni ўz vaқtida amalga oshirish bўyicha istehmolchilar mashuliyatini oshirish.
  

1^ Janaka Ekanayake, Kithiri Liyanage, Jianzhong Wu and oters. Smart Grid Technology and Application. John Wiley and Sons. UK, 2012. p. 2-3

2^ Janaka Ekanayake, Kithiri Liyanage, Jianzhong Wu and oters. Smart Grid Technology and Application. John Wiley and Sons. UK, 2012. p. 84-85