3-mavzu: Moliyaviy qarorlar Reja: Uy xo‘jaliklari qabul qiladigan moliyaviy qarorlar Firmalar qabul qiladigan moliyaviy qarorlar Uy xo‘jaliklari qabul qiladigan moliyaviy qarorlar

3-mavzu: Moliyaviy qarorlar
Reja:
1. Uy xo‘jaliklari qabul qiladigan moliyaviy qarorlar
2. Firmalar qabul qiladigan moliyaviy qarorlar
1. Uy xo‘jaliklari qabul qiladigan moliyaviy qarorlar
Odatda, tarkibi va hajmi (o‘lchami) turlicha bo‘lgan oilalar uy xo‘jaliklari deb
ataladi. Bunda qutbning bir tomonida (bir tarafida) bir necha avlod vakillaridan
tashkil topgan, bir uyda yashaydigan va ma’lum iqtisodiy resurslarga birgalikda
egalik qiladigan katta oilalar tursa, qutbning ikkinchi tomonida (qarama-qarshi
tarafida) bir o‘zi yashaydigan va an’anaviy oila tushunchasiga mos kelmaydigan
yakka inson turadi. Ammo “Zamonaviy moliya”da bunday oila ham uy xo‘jaligi
hisoblanadi.
Shunday qilib, uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviyqarorlarni
chizmada quyidagicha aks ettirish mumkin:
Amaliyotda uy xo‘jaliklari tomonidan, odatda, to‘rt xil moliyaviy qarorlar
qabul qilinishiga to‘g‘ri keladi. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1.Pul mablag‘larini iste’mol qilish va jamg‘arish to‘g‘risidagi qarorlar.
Oila boyligining qaysi qismini iste’molchilik ehtiyojlariga sarflash mumkin? Joriy
daromadning qaysi qismini kelajakda sarflash uchun saqlab qo‘yish va jamg‘arib
borish kerak?
2.Investitsiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan (investitsion) qarorlar. Mavjud
jamg‘armalarni qaysi (qanday) aktivlarga yo‘naltirish (joylash-tirish) kerak?
3.Moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar. Uy xo‘jaligi o‘z iste’-molchilik va
investitsion rejalarini amalga oshirish uchun qachon va qay tarzda qarz olingan
mablag‘dan foydalanishi kerak?
4.Riskni boshqarish (riskiy boshqaruv) bilan bog‘liq qarorlar. Uy
xo‘jaliklari qanday qilib va qanday shartlarda moliyaviy vaziyat mavhumligi
(noaniqligi) darajasini kamaytirishlari kerak va yo‘l qo‘yiladigan risk darajasini
qachon oshirishlari zarur?
Uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining ma’lum qismini kelajakda sarflash uchun
jamg‘arib qo‘yishlari natijasida ular umumiy boylik jamg‘armasini (pool of wealth)
to‘plab qo‘yadilar. Va ular turli shakllarda saqlanishi mumkin. Kimdir pullarni
bankdagi hisob raqamlarida saqlashni afzal ko‘rsa, kimdir ko‘chmas mulkka yoki
biror biznesga tikadi (yo‘naltiradi, joylashtiradi). Bu mablag‘larning umumiy nomi
bor. Ular aktivlar (assets) nomini olgan. Iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan barcha
narsalar aktivlar deyiladi.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari to‘plagan mablag‘larni sarflash borasida qaror
qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash (asset allocation) yoki pul
mablag‘larini turli aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi.
Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini
moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadi (joylashtiradi,
qo‘yadi)lar. Agar odam pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati
(liability) bilan bog‘liq ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha
42
qilib aytganda, unda qarz paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza
(sof) bahosi (qiymati) (net worth) uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari
summasini ayirish orqali aniqlanadi.
Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi
hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln.
so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni
garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit
kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni
ko‘rsatadiki, uy xo‘jaligingizdagi mulkning haqiqiy bahosi 35 mln. so‘mni tashkil
etadi: jami aktivlardan (120 mln. so‘m) qarz majburiyatlari summasi (85 mln. so‘m)
ayirib tashlanadi. Oxir hisobda (pirovardida) jamiyatning har qanday resurlari uy
xo‘jaliklariga tegishli. Chunki aynan ular firma egalaridir (yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri,
yoki aksiyalarga, hayotni sug‘urtalash bo‘yicha polislarga egalikqilish yoki pensiya
rejalarida ishtirok etish orqali) va soliq to‘laydilar. Bu soliqlar esa, davlat tomonidan
sarflanadi.
Odamlarning ehtiyoji moliya nazariyasida mavjud narsa sifatida talqin etiladi.
Bu ehtiyojlar vaqt o‘tib o‘zgarishi mumkin. Lekin buning qanday qilib va nima
uchun yuz berishi mazkur nazariya chegaralaridan tashqariga chiqadi. Unga ko‘ra,
odamlarning hatti-harakatini o‘z ehtiyoj-larini qondirishga intilishlari bilan
tushuntirish mumkin bo‘lsa, firmalar, davlat korxonalari va tashkilotlari faoliyatini
shu faoliyat odamlarning farovonligiga qanday qilib ta’sir qilishi nuqtai nazaridan
baholanadi.