3-mavzu. O'Rta asrlarda yevropaning iqtisodiy rivojlanishi reja

3.5. 
Buyuk geografik kashfiyotlar 
XVI -XVII asrlarda Yevropa mamlakatlarida feodal tuzumning barham topishi va feodal 
jamiyat negizida yangi, kapitalistik mu- nosabatlar tug'ilishi jarayoni yuz berdi. 
O'zgarishlar G'arbiy Yevropa mamlakatlari jamiyatining barcha sohalariga ta'sir ko'rsatdi. 
Feodal ishlab chiqarish munosabatlari asta-sekin o'zining cheksiz ustunligini yo'qota boshladi. 
Dastlab- ki kapital to'plash jarayoni ildiz ota boshladi. Mehnat taqsimoti yanada o'sdi. 
Dehqonlarning yersiz qolishi va shahar hunarmandlarining xarob bo'lishi natijasida paydo 
bo'lgan yollanma ishchilar ishlay- digan kapitalistik manufakturalar yuzaga keldi. Ijtimoiy 
tuzilishda ham o'zgarishlar yuz berdi; feodal jamiyatda yangi sinflar - bur- juaziya va proletariat 
shakllandi. 
Kapitalizmning rivojlanishida buyuk geografik kashfiyotlar alohida ahamiyat kasb etdi 
(XV asr oxiri - XVII asr). Yangi savdo yo'llari va ilgari ma'lum bo'lmagan mamlakatlar va 
kontinentlarn- ing ochilishi, Yevropa bilan dunyoning boshqa mamlakatlari orasi- da doimiy 
aloqalar o'rnatilishi nisbatan qisqa vaqt ichida Yevropa davlatlari xo'jaliklariga ulkan mablag'lar 

---

3-MAVZU. O'RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY RIVOJLANISHI
keltirdi. 
Olimlarning fikricha: "XVI-XVII asrlarda geografik kashfiyotlar natijasida yuz bergan 
buyuk inqiloblar va savdo-sotiq kapitalining tez rivojlanishi ishlab chiqarishning feodal usulidan 
kapital usu- liga o'tishiga ko'mak bergan eng asosiy omillardan biridir". 
XV 
asrning ikkinchi yarmiga kelib Yevropa davlatlarining Sharq bilan savdo-sotiq 
sohasida paydo bo'lgan qiyinchiliklar va mu- omala vositalarining keskin yetishmovchiligi buyuk 
geografik kashfiyotlar uchun turtki bo'lib xizmat qildi. Avval an'anaviy bo'lgan sharq yo'llari 
turklar, arablar va tatar-mo'g'ullar tomonidan bosib olingan edi. Arablarning sharq mahsulotlarini 
Yev- ropaga olib kelishda hukmronligi hamda mahsulotlarni 8-10 ba- ravar narxlarda sotishi 
Yevropaliklar uchun o'ta foydasiz bo'lsa, turklarning o'zboshimchaligi va bosqinchiligi umuman 
tovar ayir- boshlash jarayoniga tahdid sola boshlagan edi. 
Ammo Venetsiyaliklar va Genuyaliklar turklar bosib olishi- dan ko'rgan zararlarini 
narxlarni ko'tarish yo'li bilan qisman qo- play olardilar. Sharqdan keltiriladigan gazlamalar, 
taqinchoqlar, ziravorlar va qimmatbaho zeb-ziynat buyumlarining xaridorlari bo'lgan boshqa 
Yevropa davlatlarining feodallari va savdogarlari nafaqat turk bosqinchiligiga qarshi, balki 
Italiyaliklarning Levan- tiya savdolaridagi vositachiligiga qarshi ham boshqa yo'l bilan 
kurashishga harakat qildilar. Shu sababli Genuyalik dengizchi Kolumbning Hindistonga Atlantika 
orqali yo'l topish rejasi Ispani- yada qo'llab-quvvatlangani ham bejiz emas edi. 
XV 
asrda G'arbiy Yevropada muomala vositasi sifatida oltin va kumush yetishmasligi 
jiddiy sezila boshladi. Buning sababi faqatgina savdo-sotiqdagi o'zgarishlar natijasida oltinning 
Shar- qqa qarab oqib ketishi emas, balki sanoat va savdoning o'sishi natijasida G'arbiy Yevropada 
muomala vositalariga bo'lgan talab keskin ortgan bir paytda Germaniya va Ispaniyaning kumush 
zaxiralari kamayib ketganligi ham edi. Feodal aristokratiya va tug'ilayotgan burjuaziya boyish va 
boylik orttirishga harakat qilar edi. "Oltin tashnaligi" tezda hal qilish kerak bo'lgan dolzarb iqti-
sodiy muammoga aylandi. Bu esa okeanlar orqali Sharqqa yangi yo'llar topishga undar edi. 
Feodal yerlarining qismlarga bo'linib ketishi dvoryanlarning kambag'allashuviga olib 
keldi. Aynan kambag'allashgan dvoryanlar konkvistadorlarning asosini tashkil etdilar. 
Buyuk geografik kashfiyotlarni osonlashtirgan siyosiy omillar orasida shuni aytish joizki, 
faqat markazlashgan qudratli monarxi- yalargina yirik dengiz ekspeditsiyalarini moliyalashtirish 
imkoniga ega edilar. Bundan tashqari, yollanma armiya va amaldorlarga haq to'lash, boshqa 
xarajatlarni qoplash uchun pul vositalarining yakkahukmronligiga talab ortgan edi. 
Yevropada texnika va fanning rivojlanishisiz buyuk geografik kashfiyotlar amalga oshmas 
edi. Birinchi navbatda bu kemasoz- lik, navigatsiya va geografiya sohalariga tegishli O'rta Yer 
dengizi basseynida qo'llanilgan elkanli va eshkakli kemalar okean say- ohatlari uchun yaroqsiz 
edi. XV asrda yaratilgan karavella uchta ishchi machtalarga va qavat-qavat joylashgan bir nechta 
elkanlar- ga ega edi. Bu dovullarda havfni kamaytirar, kamroq ekipaj talab qilar, kemaning suzish 
tezligini oshirar va shamolning har qanday yo'nalishida kerakli kurs bilan suzish imkonini berar 
edi. Navigatsiya fanidagi yutuqlar eng avvalo kompasning takomillashuvi bilan bog'liq bo'lib, bu 
aniqroq dengiz kartalarini chizish imkonini berdi. 
Lekin trans atlantik suzishning amalda mumkinligini asoslagan nazariya bo'lmaganda, 
hech qanday texnik yangiliklar o'z rolini o'ynay olmas edi. XV asr oxirida yerning shar shaklida 
ekanliga to'g'risidagi antik tushunchalar qayta tug'ildi, Florensiyalik as- tronom va kosmograf 
Paolo Toskanellining g'arbga harakatlanib, Hindistonga borish mumkinligi to'g'risidagi taxmini 
to'g'ri, deb qabul qilina boshlandi. 
Buyuk geografik kashfiyotlar sayyoramizning o'zlashtirilmagan kengliklariga qilingan 
qator dengiz ekspeditsiyalari natijasi edi. Ularda Yevropaning turli davlatlaridan ko'plab dengizchi 
va olim- lari ishtirok etdilar. Amerikaning ochilishi va Afrikani aylanib o'tib, Hindistonga borish 
yo'lining kashf etilishiga olib kelgan ikki qator ekspeditsiyalar bu kashfiyotlarning ibtidosi bo'ldi. 
Hindistonga dengiz yo'lini ochish uchun portugaliyaliklar bir necha bor ekspeditsiya 
uyushtirdilar va XV asr davomida Afri- kaning G'arbiy sohili bo'ylab borgan sari janub tomon 
siljidilar. 1486 yili Bartolomeo Dias boshchiligidagi Portugaliya flotiliyasi, dovul oqibatida Afrika 
sohillaridan uzoqlashib ketganiliga qara- may, kutilmaganda Afrika materigining janubiy nuqtasi 

---

3-MAVZU. O'RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY RIVOJLANISHI
(Dobra- ya Nadejda buruni) aylanib o'tdi. O'n ikki yildan so'ng Vasko da Gama boshchiligidagi 
ekspeditsiya Hind okeaniga o'tib, Hindis- ton qirg'oqlariga yetib bordi. Ispaniyada g'arb 
yo'nalishida ekspeditsiya uyushtirildi. 1492 yili Xristofor Kolumb tomonidan Amerika kashf 
qilindi. 
Pedru Kabral va Amerigo Vespuchchi. Keyingi ekspeditsiyalar- da Yangi Dunyo 
qirg'oqlariga portugaliyalik Pedru Kabral va Florensiyalik Amerigo Vespuchchi yetib bordilar. 
Yangi qit'a Amerigo 
Vespuchchi nomi bilan Amerika deb atala boshlandi. Yevropaliklar ichida Tinch okeanini 
birinchi bo'lib Peruga qulayroq yo'l topish maqsadida 1513 yili Panama bo'g'ozini kesib o'tgan 
konkvistador Nupes de Valboa ko'rdi. 
Fernando Magellan. Xristofor Kolumbning g'arbga qarab su- zib, Hindistonga yetib borish 
fikrini ispan dengiz sayyohi Fernando Magellan qo'llab-quvvatladi va 1519-1521 yillari dunyo 
bo'ylab birinchi aylanma sayohatini amalga oshirdi. U Amerika qirg'oklari bo'ylab janubga yurib, 
Amerika materigini Olovli Yer orolidan ajratib turuvchi tor bo'g'ozdan o'tib Tinch okeaniga o'tdi 
va Filippin orollariga yetib bordi. Shu yerda Magellanni tub xalq odamlari o'ldirdilar. Magellan 
ekspeditsiyasining qoldiqlari Hind okeani orqali g'arbga harakatlanib, Dobraya Nadejda burunidan 
o'tib, Ispaniyaga yetib keldilar. 
Magellan dengiz sayohatlarining tarixiy ahamiyati shundan iborat ediki, Yerning shar 
shaklida ekanligi, yagona Dunyo okean- ining mavjudligi va har qanday yo'nalishda suzib, yerni 
aylanish mumkinligi uzil-kesil isbotlandi. Shu ekspeditsiya bilan buyuk geografik 
kashfiyotlarning birinchi va eng muhim bosqichi tu- gallandi, desa bo'ladi. Keyinchalik ingliz, 
golland va rus dengiz sayyohlari ko'plab sayohatlar va kashfiyotlar qildilar, fanni va Yevropa 
xalqlarining madaniyatini yanada boyitdilar. Lekin birinchi okean ekspeditsiyalarining ilmiy-
tadqiqiy jihatlari to'laligicha harbiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo'ldi. Ularning hammasi aslida bir 
maqsadga - Sharq mamlakatlarining boyliklariga to'g'ri yo'l bilan tez yetib olish, ularni 
qarshiliklarsiz egallab olishga qaratil- gan edi.