3-mavzu. O'Rta asrlarda yevropaning iqtisodiy rivojlanishi reja

3.7. 
Jahon bozorining vujudga kelishi 
Buyuk geografik kashfiyotlar Yevropaning keyingi iqtisodiy rivojlanishiga juda kuchli 
inqilobiy ta'sir ko'rsatdi. "Amerikan- ing kashf qilinishi va Afrikani aylanib o'tadigan dengiz 
yo'lining ochilishi o'sayotgan burjuaziya uchun yangi faoliyat maydonlarini yaratib berdi. Sharqiy 
Hindiston va Xitoy bozorlari, Amerikaning mustamlakalashtirilishi, mustamlakalar bilan 
ayirboshlash, ayir- boshlash vositalari va umuman tovarlar miqdorining ko'payishi savdo-sotiq, 
dengizda suzish, va sanoatga shu vaqatgacha misli ko'rilmagan turtki berdi va parchalanayotgan 
feodal jamiyatda revolyutsion elementlarning tez rivojlanishiga olib keldi". 
Yangi yerlar kashf etilishi natijasida XVI asr oxiriga kelib yer sharining yevropaliklarga 
ma'lum bo'lgan hududlari XIV asrga nisbatan 6 marta ko'paydi. Dunyo quruqligining 60 %i 
o'rganib bo'lindi. Dengizda suzish san'ati dunyoning juda uzoq qismlari va xalqlari orasida 
barqaror iqtisodiy aloqalarning o'rnatilishiga imkon berdi. 
Mustamlaka hududlar Yevropa kapitalining chekka xo'jaligi si- fatida ishlatila boshlandi, 
aslini olganda dunyo savdosiga aylanib qolgan tashqi savdoni kengaytirishning asosi bo'lib xizmat 
qildi. Buyuk geografik kashfiyotlar xalqaro mehnat taqsimoti, dunyo xo'jaligi va bozorining 
vujudga kelishiga asos bo'lib xizmat qildi. Savdo-sotiq hajmi oshdi, mustamlakalardan keladigan 
mahsulot- lar hisobiga ularning turlari mislsiz kengaydi. Savdo aylanmasiga avvallari Yevropaga 
noma'lum bo'lgan yangi tovarlar - tamaki, kakao, kofe va boshqa mahsulotlar kiritildi. Shu vaqtdan 
boshlab bunday mahsulotlar juda keng tarqalib ketdi. Ziravorlar, guruch, qand iste'moli keskin 
oshdi. 
Dunyo bozorining vujudga kelishi xalqaro savdo-sotiqning nafaqat tuzilishi va 
xususiyatlariga, balki uni amalga oshirish us- ullariga ham radikal o'zgarishlar kiritdi. Yangi 
bozorlarni egal- lash uchun kurashda bir qator davlatlarda yakkahukmron savdo kompaniyalari 
tashkil etila boshladi. Ularning dastlabkilari ushbu mamlakat savdogarlarining yer sharining 
ma'lum hududi bilan savdo-sotig'ini boshqarib turardi xolos. 
Masalan, Angliyada faqat Afrika kompaniyasi a'zolarigina Af- rikada savdo-sotiq olib bora 
olar edilar, lekin ularning har biri alohida faoliyat yuritardi. Boshqa davlatlar bilan raqobatbardosh 
kurash olib borish uchun bu yetarli bo'lmay qoldi va kompaniya ichidagi savdogarlar kapitali 
sekin-asta birlasha boshladi. Birlash- gan kompaniyalar orasida eng qudratlilari Angliya va 
Gollandi- yadagi Sharqiy Hindiston kompaniyalari bo'lib, ular Hindiston bo- zoriga 
yakkahukmronlik qila oldilar. 
XVI 
asrda tovar birjalari ancha takomillashgan shaklga ega bo'la boshladi. Ularning 
ahamiyati oshishi tovar miqdorlarining o'sishi natijasida ularni to'liq ko'rib chiqish amalda 
mumkin bo'lmay qol- ganligi bilan bog'liq edi. Shartnoma tuzishda partiya sifatini an- iqlash uchun 
tovarning nusxasini ko'rish bilangina cheklanadigan bo'lindi. Buni maxsus ajratilgan joylarda - 

---

3-MAVZU. O'RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY RIVOJLANISHI
birjalarda - ishlab chiq- ilgan qoidalarga asosan, tovar va boyliklarni ko'rsatmay, amalga oshirish 
qulay edi. Shu bilan birga dunyo xo'jalik aloqalarining kengayishi xalqaro qarz berish tizimini 
rivojlantirdi. 
Shuning uchun tovar birjalari qatorida fond birjalari ham paydo bo'la boshladi va ularda 
chet mamlakatlarning veksellari, obli- gatsiyalari, keyinroq esa aksiyalari bilan savdo qilinadigan 
bo'ldi. Birja savdolari qatorida yarmarka savdolari, shu jumladan chay- qov xususiyatli yarmarka 
savdolari ham jonlandi. 
Dunyo bozorining vujudga kelishi asosiy savdo yo'llarining O'rta Yer dengizi basseynidan 
Atlantika okeaniga ko'chib o'tishini bildirar edi. Dunyo savdo aylanmasida yetakchi o'rin 
Venetsiya va Genuyadan Pireneya yarim oroli portlariga, keyin esa Angliya, Gollandiya, Fransiya 
portlariga o'tdi. Italiya shaharlari Sharq bilan savdo-sotiqdagi yakkahukmronligini yo'qotgandan 
so'ng qarz berish ishlariga ixtisoslasha boshladilar. 
Germaniya shaharlari ham dunyo savdosidan chetda bo'lib qoldilar. Lekin Atlantika okeani 
qirg'oqlarida joylashgan shaharlar, birinchi navbatda Niderlandiya alohida iqtisodiy ahamiyat kasb 
eta boshladilar. Lissabon va Sevilyaning ahamiyati mustamlaka tovarlar kiritilishiga asoslangan 
bo'lsa, Antverpen va Amsterdam dunyo savdosining vositachilik markaziga aylandi va bu yerlar- 
dan butun Yevropaga tovarlar tarqatiladigan bo'ldi. Niderlandiya shaharlari birjalariga barcha 
Yevropa davlatlarining savdogarlari yig'iladigan bo'ldi.