3-mavzu. O'Rta asrlarda yevropaning iqtisodiy rivojlanishi reja

o'rta asrlar X-XIII asrlar. 
Bu davrda dominant xo'jalikning shakllanishi, feodal ierarxiyas- ining vujudga kelishi, 
hunarmandchilik va savdoning birmuncha rivojlanishi ro'y berdi. Shuni aytib o'tish kerakki XIII 
asrda G'arbiy Yevropada o'ziga xos feodalizm rivojlanishi ro'y bera boshladi. XIII asrgacha deyarli 
barcha hududlarda iqtisodiyotning rivojlanishi ro'y berdi, minglab shaharlar paydo bo'ldi va 
ularning ko'pchiligi o'zini-o'zi boshqarishga o'tdi. 
Bu shaharlarda yuzlab ixtisoslikka ega bo'lgan hunarmand- lar ishlardi, ko'pgina sexlar va 
gildalar paydo bo'ldi. Qishloq xo'jaligida ish qurollarining takomillashishi ro'y berdi, ichki mus- 
tamlakaga aylantirish ro'y berdi hamda o'z navbatida o'rmonlarni kesish, melioratsiya ishlari 
boshlab yuborildi. Iqtisodiy rivojlanish natijasida aholining 2-3 barobarga o'sishi sodir bo'ldi. 
III. 
So'nggi 
o'rta asrlar XIV-XVII asrlar. 
1
 
Feodal yer munosabatlari asta-sekin yo'q bo'la boshladi yoki dominant xo'jalik butunlay 
yo'q bo'la boshladi dehqonlarning shaxsiy ozodlikka erishishi jarayoni ro'y bera boshladi, feodal 
ierarxiyaning amalga kirish jarayoni boshlandi. Feodal tizimning inqirozga uchrash alomatlari 
paydo bo'lib, ilk kapitalizmning alo- matlari paydo bo'ldi. 
Yer fondlarining tugashi munosabati bilan yer mukofotlari 
- 
benefitsiylar abadiy berilmaydigan, balki xizmat muddatiga yoki umr oxirigacha 
beriladigan bo'ldi va keyinchalik xizmatdagi boshqa kishilarga berilishi mumkin qilib belgilandi. 
IX-X asrlar davomida benefitsiylar umr oxirigacha beriladigan shakldan me- ros qoldiriladigan 
yo'lga aylana bordi va majburiy harbiy xizmatda bo'lish bilan bog'liq shartli merosiy mulk sifatida 
feod
2
shaklini ola boshladi. 
Bu islohot, birinchidan, harbiy tashkilotning asosi bo'lib qol- gan mayda va o'rta feodallar 
qatlamini mustahkamladi; ikkinchi- dan, feodal yer mulkdorligini mustahkamladi va yer odatda 
shu yerda yashagan odamlari bilan birga beriladigan bo'lgani uchun dehqonlarning qaramligini 
kuchaytirdi; uchinchidan, yer beruvchi va yer oluvchi o'rtasida yer munosabatlarini keltirib 
chiqarib, vassal munosabatlarning qaror topishiga sabab bo'ldi. 
Qirol votchinasining qaram dehqonchiligi asosiy uch guruxga bo'linar edi: 
• 
kolonlar, yoki chorakorlar, ular ko'pchilikni tashkil etishardi 
- 
shaxsan erkin, ammo yer qaramligida bo'lganlar: 
1
Хашимов П.З., Тураев Х.Н. Экономическая история. Т.: «Университет», 2003.- С.36. 
2
Feod - seniyor tomonidan vassalga taqdim qilingan yerlar 

---

3-MAVZU. O'RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY RIVOJLANISHI
42
• 
qul-servlar - shaxsan va yer qaramligida bo'lganlar; 
• 
litlar - o'rta holatdagilar - qaysidir feodalning homiyligida bo'lib, yer ulushidan 
merosga qoldirish huquqi bilan foydalanu- vchilar. 
Bunday farqlar asta-sekin yo'qola borib, dehqonlar bir xil qaram odamlarga aylana bordilar. 
Ularning hammasi to'lov to'lab, feodalga tekin ishlab berishga majbur edilar. 
Xo'jaliklar tabiiy bo'lib, hunarmandchilik mehnati dehqonchilik bilan birlashgan edi. 
Mahsulotning deyarli hammasi votchinaning o'zida ishlatilar, har zamonda ortiqcha mahsulot 
sotilar va votchi- nada ishlab chiqarish mumkin bo'lmagan mahsulotlargina sotib olinar edi. Ammo 
savdo - sotiq iqtisodiy hayotning umumiy dara- jasiga sezilarli ta'sir etmas edi. 
XI asrda feodal-qaram dehqonchilikning shakllanishi tugallan- di. Sen'orlarga shaxsan va 
yer qaramligida bo'lgan servlar asosiy qatlam bo'lib qoldilar. Dehqonlar villanlar deb atalmish, 
shaxsan erkin, lekin yer va suv qaramligida bo'lgan kichik guruhi saqlanib qoldi. 
IX- 
XIII asrlar uchun ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va qishloq xo'jaligining 
mahsuldorligini oshirishda yuksalish xususi- yatlidir. Yerga ishlov berish yaxshilandi. Uch dalalik 
uslubi tarqaldi. Bo'sh yerlar va o'rmonlarni o'zlashtirish - ichki mustamlakalashti- rish keng 
tarqaldi. 
Ekin maydonlarining kengayishi va hosildorlikning ko'tarilishi mehnat unumdorligining 
oshishiga hamda qo'shimcha mahsulot yaratilishiga olib keldi. Sen'orlar uchun rentani dehqon 
hosilin- ing bir qismi sifatida olish foydali bo'lib qoldi. Shuning uchun XII-XIII asrlarda ular tekin 
ishlab berishni yo'q qilib, barcha do- menial yerlarni dehqonlarga foydalanish uchun tarqatib 
berishni yo'lga qo'yishdi. Mahsulot rentasi tez orada pul rentasi bilan al- mashtirildi, chunki 
fransuz qishloqlariga shaharlarning ta'siri to- bora kuchaya borardi. 
Bozorga mahsulot yetkazib beruvchi asosiy ta'minotchi dehqon bo'lib qoldi. Bu bir qator 
oqibatlarga olib keldi. 
Feodallar dehqonlar ustidan sud hukmronligini saqlab qol- gan, ammo dehqonlar erkin 
odamlar, ya'ni villanlar sifatida qirol- lik sudiga murojat qila olardilar. Bundan tashqari salb 
yurishlarda qatnashish, ham shaxsiy erkinlikka olib kelar edi. Dehqonlarning sinfiy kurashi, ham 
katta ahamiyatga ega bo'ldi. 
Dehqonlarning tabaqalanishi kuchaydi, Senzivani
3
garovga qo'yish yoki sotish mumkinligi 
XIV-XV asrlarda o'ta qashshoqlash- gan dehqonlar qatlamining paydo bo'lishiga olib keldi
4
. 
Qarzlarini to'lashga qurbi yetmaganligi uchun ular sen'orlarga yoki o'ziga to'q qo'shnilariga 
yollanib ishlashga majbur bo'lardilar. Natijada yollanma dehqonlar qatlami paydo bo'ldi. Shu 
davrning o'zida dehqon mulkchiligining yangi ko'rinishi yerni ijaraga olish, ko'proq chorvadorlik 
ko'rinishida, shakllandi. 
Hukmron sinfning ahvolida o'zgarishlar ro'y berdi - XIV asr- dan boshlab sen'orlar va 
ularning vassallari orasidagi munosabat- larning asosiy shakli shartli yer taqsimoti emas, balki 
rentali feod bo'lib qoldi. Endi vassal o'z xizmati uchun aniq yer hududining o'rniga uning 
rentasinigina olar edi.