3-mavzu. Pensiya ta‟minotining mohiyati va ahamiyati

- qayta taqsimlovchi model
jamg‟arib boriladigan pensiya ta‟minoti
aralash pensiya ta‟minoti modeli

pensiya to‘lovi uchun joriy xarajatlarni majburiy sug‘urta to‘lovlari hisobidan moliyalashtirish
pensiya ta‘minotini ularning shaxsiy jamg‘armalariga avvaldan o‘tkazilib kelingan mablag‘lar hisobidan amalga oshirilishi
avlodlar birdamligi va jamg‘ariladigan pensiya ta‘minoti tizimlarining elementlaridan tashkil topgan pensiya ta‘minoti

3.2-rasm. Jahon amaliyotida pensiya tizimlarining modellari

• 
  ―avlodlar birdamligi‖ tamoyiliga qurilgan qayta taqsimlovchi tizim – pensiya to‘lovi uchun joriy xarajatlarni majburiy sug‘urta to‘lovlari hisobidan moliyalashtirish;
  
• 
  jamg‘arib boriladigan pensiya ta‘minoti – fuqarolarning pensiya ta‘minotini ularning shaxsiy jamg‘armalariga avvaldan o‘tkazilib kelingan mablag‘lar hisobidan amalga oshirilishi;
  
• 
  aralash pensiya ta‘minoti – avlodlar birdamligi va jamg‘ariladigan pensiya ta‘minoti tizimlarining elementlaridan tashkil topgan pensiya ta‘minoti.
  

Bugungi kunda mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda, shuningdek, fuqarolarning pensiya ta‘minotini yaxshilash, ularning qarilikda munosib moddiy farovonlikda yashashlarini rag‘batlantirish va sharoit yaratish maqsadida aralash pensiya ta‘minoti tizimi shakllanmoqda.

2. Davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda pensiya ta‟minotining o„rni

Ma‘lumki kuchli davlat va mustahkam jamiyatni barpo etishning o‘z qonuniyatlari mavjud. Qonun ustuvorligi, adolat, tenglik kabi tamoyillar qatorida ijtimoiy himoya ham davlatning mustahkamligini ta‘minlovchi omillardan biri hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasida yangilanish va taraqqiyot yo‘liga o‘tishning yetakchi tamoyillaridan biri – kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdan iborat. Ijtimoiy siyosat orqaligina shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlari ro‘yobga chiqishini ta‘minlashga, oilalarning, har bir insonning faravonligini yaxshilashga doir chora-tadbirlarning keng majmuasi amalga oshiriladi.

Davlat ijtimoiy siyosati – bu insonning hayotiy manfaatlarini yuzaga chiqarish, insonni himoya qilish va kamol topishiga qaratilgan siyosatdir. Uning maqsadi ommaviy farovonlikni oshirishga ko‘mak berishdir. Bu siyosatda ish bilan bandlik darajasini belgilash, minimal ish haqi, nafaqa, pensiyani to‘lash, kambag‘allik chegaralarini aniqlash, tirikchilik minimumini belgilash, ijtimoiy himoya me‘yorlarini aniqlash kabi usullar qo‘llaniladi. Uning asosiy yo‘nalishlari bandlik, daromad va ijtimoiy himoya siyosatidir.‖²²
Ijtimoiy himoya davlat siyosatining asosiy tamoyili sifatida muntazam ravishda va izchil amalga oshirilyapti. Jamiyat bir butun tana bo‘lgani bois, uning haddan tashqari boylarga va haddan ortiq kambag‘allarga ajralib ketishiga yo‘l qo‘yish mumkin emas. Umuman olganda, mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoyalash tizimi mustaqillikning dastlabki davridan boshlab hozirgacha muttasil takomillashib bormoqda. Dastlab barchani birvarakayiga himoyalash siyosati olib borilgan bo‘lsa, so‘ng mahallalar orqali manzilli himoyalashga o‘tildi.
Mustaqilligimizning deyarli chorak asrlik tarixiga ko‘z tashlasak, milliard- milliard so‘mlab mablag‘ mamlakatimizda insonlar hayot tarzini yaxshilashga, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga, ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar, nogiron va boquvchisini yo‘qotgan keksalarga sarflanganiga shohid bo‘lamiz. O‘tgan davr mobaynida har bir yilga alohida nom berib, ularning mohiyati asosini ijtimoiy himoyaga yo‘naltirilgani mazkur masalaga yurtimizda qay darajada amaliy ahamiyat berilayotganini ko‘rsatadi. Xususan, yillarning ―Inson manfaatlari yili‖, ―Oila yili‖, ―Ayollar yili‖, ―Sog‘lom avlod yili‖, ―Onalar va bolalar yili‖,
―Qariyalarni qadrlash yili‖, ―Mustahkam oila yili‖, ―Keksalarni e‘zozlash yili‖,
―Sog‘lom ona va bola yili‖ hamda ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili‖deya e‘lon qilinishi fikrimiz dalilidir.
Mustaqillik davrida ijtimoiy himoya siyosatini amalga oshirishda davlat va hokimiyat tashkilotlari, keng jamoatchilik hamda fuqarolarning hamkorligi tubdan o‘zgardi. O‘zbek xalqining ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘muriy birligi bo‘lmish mahalla orqali ko‘p bolali, kam ta‘minlangan oilalarga, nogiron va boquvchisini yo‘qotganlarga maqsadli madad ko‘rsatish tizimi shakllantirildi.
O‘zbekistonning davlat byudjetida maxsus ―Ijtimoiy himoya‖ bandi belgilangan bo‘lib, bu dunyo tajribasida kamdan-kam uchraydi. Zero, o‘zbekona milliy qadriyatlarni bu kabi insonparvarliksiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Byudjetda ko‘zda tutilgan xarajatlardan tashqari, hukumatimiz tomonidan har yili yolg‘iz keksalar, pensioner va nogironlarni aniq ijtimoiy muhofaza qilish, ularga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni yanada kuchaytirishga qaratilgan maxsus qarorlar qabul qilinmoqda.
Ko‘rinib turibdiki, kuchli ijtimoiy himoya doimo mustaqil O‘zbekiston davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib keldi. Mamlakatimizda davlat byudjetining asosiy qismi aynan ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan va bu qat‘iy qoidaga izchil amal qilib kelinyapti.
Demak, islohotlardan ko‘zlangan bosh maqsad - xalq hayotini yaxshilash, fuqarolarning emin-erkin yashashi, rivojlanishi, bunyodkorlik ishlari bilan faol





²² O‘lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. Sharq. 2006.-475 B.
shug‘ullanishi, umrni unumli o‘tkazishi, turmush mazmunining boyishiga erishishdan iborat.
BMT ma‘lumotlariga qaraganda, bugun dunyoning 54 mamlakatida aholi 1990 yilga nisbatan kambag‘allashgan. 21 mamlakat aholisining ko‘pchiligi ochlikdan aziyat chekmoqda. 34 mamlakatda aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi pasaygan. 12 mamlakatda bolalarning boshlang‘ich umumta‘lim maktablariga qatnash ko‘rsatkichi kamaygan. Dunyoda 100 million bola maktabga qatnamaydi. Ana shunday bir sharoitda O‘zbekiston o‘zining tarixiy an‘analari, urf-odatlari va qadriyatlariga tayangan holda o‘zi tanlagan yo‘ldan sobitqadamlik bilan izchil va bosqichma-bosqich olg‘a intilayotgani e‘tirofga loyiq.
Bugunga kelib mamlakatimiz o‘z taraqqiyotining muhim bosqichiga kirdi. Ijtimoiy siyosat borasida istiqlol yillaridagi katta tajribalarga suyangan, mavjud an‘analarni izchil davom ettirgan holda yangi-yangi qadamlar tashlanyapti.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 22 fevraldagi
―O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish to‘g‘risida‖gi Farmoni bilan 94 nafar shaxs davlatimiz fuqarosi bo‘ldi. Undan keyin qabul qilingan bir necha Farmonlar asosida yana qanchadan-qancha kishilar fuqarolikka o‘tdi. Bu ham mamlakat tarixida muhim ijtimoiy voqelik sifatida baholanadi albatta.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017—2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va hozirda ushbu Harakatlar strategiyasi asosida ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan ishlar ko‘lami esa har qanday kishini hursand etadi. ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi Prezident Farmoyishida muayyan ma‘noda hozirgacha amalga oshirilgan ishlar sarhisob qilindi.

3.3-rasm. O`zbekistonda davlat ijtimoiy siyosatning asosiy yO`nalishlari²³

²³ Ilmiy adabiyotlar asosida mualliflar tomonidan shakllantirildi.
Bugungi kunda davlatning ijtimoiy siyosati quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilmoqda (3.3-rasm):

• 
  Bandliki qo'llab-quvvatlash orqali ijtimoiy barqarorlikka erishish;
  
• 
  Daromadlarni adolatli taqsimlash;
  
• 
  Aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish;
  
• 
  Ijtimoiy sohalarni rivojlantirish.
  

―Ijtimoiy siyosat – bu aholining turmush farovonligini oshirish, uning yashashi va ishlashi uchun yetarli sharoitlarni ta‘minlaydigan davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir.‖²⁴
Ijtimoiy siyosat fuqarolarning konstitutsion huquqlari asosida amalga oshiriladi.
Ijtimoiy siyosat va uni ro`yobga chiqarish chora-tadbirlari umuman iqtisodiy islohotlar bilan shunchaki qo`shib olib borilmasdan, balki ularning uzviy tarkibiy qismi bo`lishi ham kerak. Respublika aholisini ijtimoiy himoyalash, mavjud imkoniyatlar va strategik maqsadlarni e‘tiborga olgan holda, ijtimoiy sohaga yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga xos ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning yagona tizimini shakllantirishga qaratilishi lozim. Eng avvalo, bundan buyon aholini ijtimoiy himoyalash, qolaversa, umuman odamlarning farovonligini ta‘minlash borasidagi tadbirlar amalga oshiriladigan manbalar masalasini yaxshilab o`ylab ko`rish zarur. Ijtimoiy himoyada qatnashuvchi asosiy sub‘ektlarning mavqeini tubdan o`zgartirish talab qilinadi. Aslini olganda, so`nggi vaqtgacha davlat ijtimoiy muhofazaning asosiy sub‘ekti bo`lib keldi. U daromadlarning bir qismini markazlashtirilgan tartibda ijtimoiy ehtiyojlar uchun qayta taqsimlar edi. Bozor munosabatlariga o`ta borilgani, mehnatkashlarning o`zlariga va xo`jalik yurituvchi sub‘ektlarga ko`proq iqtisodiy erkinliklar berila borilgani sari davlat ijtimoiy muhofazaga oid vakolatlarni muqobil tuzilmalarga topshirishi lozim.
Buning ma‘nosi shuki, pensiya ta‘minoti, talabalarga, ko`p bolali va muhtoj oilalarga haq to`lash tizimida ularning turmush darajasi byudjet vositasida va davlat kafolati yo`li bilan ham, shuningdek, turli xayriya jamg`armalari, korxonalar, tashkilotlar va xo`jaliklarning jamg`armalari orqali ham qo`llab- quvvatlanishi mustahkamlab qo`yilishi kerak. Mehnatga layoqatli aholining psixologiyasini o`zgartirish juda muhimdir. U ijtimoiy himoyalashning passiv obyektidan, davlatning moddiy yordamidan bevosita va bilvosita foydalanuvchidan o`z taqdirining faol sohibiga, o`zining ijtimoiy farovonligi uchun mas‘ul bo`lgan shaxsga aylanishi lozim. Aholining mehnat faoliyatini kuchaytirish hisobiga uning yakka tartibda o`zini o`zi himoya qilish vositalari to`la ishga solinishi kerak.
Amalga oshirilayotgan islohotlarning barcha bosqichlarida kuchli ijtimoiy siyosat takomillashtirib borildi. Davlatimiz tomonidan ish haqi, pensiya va nafaqalar indeksatsiyalanib, kam ta‘minlangan oilalarni ijtimoiy qo`llab-quvvatlash tizimi yaratildi, pensiya tayinlash va to`lash tizimida milliy o`ziga xoslik inobatga olinib, xalqaro umuminsoniy printsip va me‘yorlarga muvofiqlashtirildi. Yaqin istiqbolda ijtimoiy himoyaga muhtoj va kam ta‘minlangan aholi qatlamlarini


²⁴ Kasimova G.A. Ijtimoiy siyosatning asosiy yo‘nalishlari. Monografiya. – T.: IQTISOD-MOLIYA. 2008. – 118 b.

ijtimoiy himoya qilish va turmush darajasini oshirish sohasida davlat bosh islohotchi bo`lib, muhim qadamlar tashlanmoqda. Bunda, ya‘ni kam ta‘minlangan va ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarning manzilli to`g`ri aniqlanishida davlat organlari va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari hamkorligi yo`lga qo`yilgan. Yolg`iz keksalar, nogironlar va ishga layoqatsiz fuqarolarni aniq ijtimoiy muhofaza qilish dasturini amalga oshirish; kam ta‘minlangan oilalarga oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun maqsadli mikrokreditlar ajratish; mehnat bozoridagi vaziyat murakkab bo`lgan hududlarda ishsizlikni qisqartirish maqsadida sanoat ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida yangi tashkil etilayotgan korxonalarni maqsadli joylashtirish; ishsiz fuqarolarni haq to`lanadigan jamoat ishlariga jalb qilishni oshirish, avvalambor, hududlarni obodonlashtirish, transport infratuzilmasini rivojlantirish; tadbirkorlik faoliyatiga jadal jalb qilish, o`z biznesini kengaytirishiga imtiyozli kreditlar ajratish orqali yoshlar uchun ish o`rin- lari tashkil etish kabi muhim yo`nalishlar ijobiy hal qilinmoqda.
Pensiya tizimi jamiyatning turli ijtimoiy qatlamlarining manfaatlarini qondirish uchun mo‘ljallangan, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy institutlarni birlashtiruvchi murakkab organizmdir. Bugungi kunga kelib pensiya ta‘minoti har qanday demokratik davlatda yashovchi insonlarning ajralmas huquqi hisoblanadi.

3.4-rasm. Pensiya ta‟minoti tizimining maqsadlari²⁵

Mamlakatlarda milliy pensiya tizimlarining o‘ziga xos shakllanish tarixi, yaqin va uzoq tarixdagi taraqqiyot bosqichlari va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning bugungi globallashuv sharoitida rivojlanish tendentsiyalari mavjud. Shuningdek, turli davlatlar pensiya tizimlari bir-biridan o‘ziga xosliklari bilan ajralib turadi. Bu o‘ziga xosliklar pensiyalarni tayinlash, hisoblash va to‘lash tartiblarining turlichaligi, pensiyaga sarflanadigan mablag‘larni moliyalashtirish manbalari tarkibi va tuzilishining har xilligi, pensiya munosabatlarini davlat tomonidan

²⁵ Mamatov B.S. Pensiya jamg`armasi faoliyati. O`quv qo`llanma. – T.: ―Barkamol fayz media‖, 2017. – 280 b.
tartibga solish mexanizmlarinig amal qilishi, pensiya fondlarining moliya bozorlaridagi ishtiroki va pensiya jamg‘armalarining investitsion resurs sifatida ishlatilishida namoyon bo‘ladi.

3.