3-mavzu: s, p, d-elementlari hosilalari dori vositalarining olinishi va tahlili. Halkogenlar, bor, azot, vismut va alyuminiy birikmalari. Diagnostika uchun qo’llaniladigan dori vositalari. Reja

BOR BIRIKMALARI

Bor davriy sistema III guruxining bosh guruxchasidagi oldingi urinda joylashgan element bulib, u tabiatda birikmalar xolida uchraydi. Uning eng kup tarkalgan va muxim birikmalariga bor kislota (sassolin) — N₃VOz, bura (tinkal) — Na₂B₄0₇- 10H₂O, kernit — Na₂B₄07- 4H_zO, asharit—2MgB₂0₃-N₂0, barokalsid—SaV₄07-4N₂0 va boщka minerallar kiradi. Bor birikmalari Ural, Kozogis-ton, Kavkaz, K,rim va boshka nox,iyalarda keng tarkalgan. Bor preparatlaridan bor kislota va natriy tetraboratlar sirtdan turli kasalliklarni davolash uchun bakteriotsid modda sifatida ishlatiladi.

BOR KISLOTA

Acidum boricum

H₃BO₃ M. m. 61,84

Bor kislota asharit tabiiy mineralini 100—110°S xaroratda, sulfat kislota ta’sirida parchalab olinadi.

Reaksiya natijasida x,osil bulgan bor kislota 400— 500°S xaroratda x,aydab olinadi. Tibbiyotda ishlatiladigan bor kislotani asosan, natriy tetroborat yoki borokalsidga xlorid kislota ta’sir ettirib olinadi.

Eritmadan bor kislotani sovitish yordamida kayta kristallash yuli bilan ajratib olinadi.

Bor kislota xidsiz, rangeiz, yaltirok tangacha shaklida yoki ok mayda kristall kukun bulib, suv va spirtda eriydi, ayniksa kaynok suv va glitserinda engil eriydi. Uni barmok, orasida inщalaganda biroz yoglikligi seziladi. Bor kislota juda kucheiz kislotalarga kiradi. (K=6,4-10"¹⁰) U ishkor-lar bilan tetraborat (Na₂B₄0₇) va metaborat (NaB0₂) tuz-larini x,osil kilishi mumkin.

Bor kislotani 100°S xaroratda kizdirilsa, u uz tarkibi-dan bir molekula suvni chikarib, metaborat kislotaga utadi.

Kizdirish 160-180°S gacha va undan xam yukori xaroratga-cha kutarilsa, metaborat kislota avval tetraborat kislota-ga — H₂B₄0₇, keyin esa bor angidridiga utadi.

Bor kislotaning chinligi kuyidagi reaksiyalar yordamida aniklanadi. Masalan, uning spirtdagi eritmasi yondirilsa, yashil xoshiya berib alangalanib yonadi. Bunda spirt bilan

bor kislotadan xosil bulgan murakkab boretilat efiri
yonadi. /

Xlorid kislota kushib nordonlashtirilgan bor kislota eritmasiga xullangan sarik rangli kurkum kogozi kuri-tilganda kizil-kungir rangga kiradi, keyinchalik kogoz ammiak.eritmasi bilan xullansa, u kora-yashil rangga utadi. Kurkum kogozidagi rang uzgarishi undagi kurkumin moddasi-ning bor kislota bilan kizil rangli kompleks birikma xosil kilishi natijasidir. Kurkumin moddasi ikki xil toutomer shakl uzgarishida uchraydigan buyok modda bulib, kimyoviy tuzilishi jixatidan u kurkumindiferuloilme-tandan iborat.

Bu erda shuni xam aytib utish kerakki, reaksiya oksalat kislota ishtirokida olib borilsa, u bor kislotaning kurkumin bilan kizil rangli, ichki kompleks birikma xosil kilishini tezlashtiradi. Ushbu kompleks birikma rozotsia-ninga nisbatan, bir muncha murakkab tuzilishga ega bulib, rubrokurkumin deb ataladi.

Xloratsetat, salitsil va r-oksinaftoy yugslotalar xam ushbu xossaga ega.

Bor kislota tarkibida yot kushilmalardan margimush va turli mineral kislotalar bulmasligi kerak. Preparat tarkibida xlorid, sulfat, kalsiy, temir va ogir metall birikmalarining bulishiga Davlat farmakopeyasi cheklangan mikdorda, standart darajada ruxsat etadi.

Bor kislota juda kuchsiz kislota bulganligi sababli, uning mikdorini kuchli ishkorlar bilan bevosita titrlab anikdash mumkin bulmaydi. SHuning uchun xam uning mikdorini aniklash glitserin ishtirokida birmuncha kuchli kislota xossali, glitseroborat kompleks birikmasiga utka-zib, sungra fenolftalein indikatori buyicha natriy gidroksidning 0,1 mol/l eritmasi bilan suyuklik kizil rangga utgunicha titrlanadi.

Titrlash jarayonida xosil bulgan natriy glitseroborat kompleks tuzi eritmada glitserinning etarli darajada. bulmay kolishi sababli gidrolizlanib, suyuklikka ishkoriy muxit yaratadi va titrlash ekvivalent nuktasiga etmay tu-rib, suyuklik kizil tue olishi mumkin.

SHuning uchun xam suyuklik titrlash jarayonida kizil rangga buyalishi bilan, unga kushimcha ravishda glitserin kushiladi. Agar rang uchib ketmasa, bu titrlashni ekvivalent nuktasiga etmaganini kursatadi va titrlash davom ettiriladi. .

, Bor kislotaning 1—4 % li eritmalari sirtdan anti­septik modda sifatida ishlatiladi. Uning rux sulfat bilan bulgan eritmasi kuzga tomizish uchun, spirtdagi eritmasi esa kulok tomchisi sifatida kullanadi, 5—10% li surtma va sepma dori xolida teri kasalliklarini davo-lashda ishlatiladi. _:

Preparat ogzi maxkam yopiladigan idishlarda saklanadi.
NATRIY TETRABORAT. BURA

Natrii tetraboras. Natrium tetraboricum. Borax

Na₂B₄O7-10H₂O: M. m 381, 37

Natriy tetraboratni, tabiiy borakalsid minerali yoki bor kislota eritmasiga isitilgan natriy karbonat eritmasi ta’sir ettirib olinadi. Sungra filtrlanadi va filtratni tuyingunga kadar buglatiladi. Keyinchalik suyuklikni sovutish yuli bilan natriy tetraboratni kristall xolida ajratib olinadi.

Natriy tetraborat, rangeiz, tinik kristall yoki ok kri­stall kukun bulib, suvda va glitserinda eriydi. Kaynok suvda juda engil eriydi spirtda erimaydi. U ochik xavoda uz tarkibidagi kristallik suvini qisman yukotadi.

Natriy tetraboratning suvdagi eritmasi ishkoriy mu-xitga ega bulib, uning glitserindagi eritmasi esa glitserobo­rat kislota x,osil bulishi xisobiga kislota muxitga egadir.

Natriy tetraboratning chinligini aniklash uchun, tuyni rangeiz alangaga tutilganda alanganing rangeiz qismini sarik rangga buyaydi. Bu bilan preparatdagi natriy ioni borligi isbotlanadi. Natriy tetraborat tarkibidagi borni xam bor kislotaga kilingan reaksiyalar yordamida aniklanadi. Buning'uchun preparatning xlorid kislota solingan eritma­siga kurkum korozi botiridsa, u kizil-kungir rangga kiradi. Preparatga bir necha tomchi konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida spirt kushib yondirilganda yashil alanga berib yonadi. Natriy tetraborat tarkibida (bor kislota lavxasida keltirilgann yot moddalardan tashkari) kushimcha ravishda karbonat va margimush birikmalarining bor-yukligi tekshi-riladi.

Natriy tetraboratning mikdori neytrallash usuli buyicha aniklanadi. Bunda tortib olingan anik mikdordagi preparatning eritmasi metiloranj indikatori ishtirokida suyuklik kizil-tuk sarik rangga utgunga kadar, xlorid kislotaning 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi.

Natriy tetraborat xam bor kislotaga uxshash, sirtdan antiseptik modda sifatida ishlatiladi. U ogzi jips yopiladigan idishlarda saklanadi.