3-Mavzu. Sotsial guruhlar va sotsial institutlar

3-Mavzu. Sotsial guruhlar va sotsial institutlar.

1. 
   Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy belgilari.
   
2. 
   Sotsial guruhlarning asosiy turlari.
   
3. 
   Sotsial institut tushunchasi va uning xususiyatlari.
   
4. 
   Sotsial institute turlari.
   

Tayanch so`z va iboralar: Guruh, katta guruh, kichik guruh, referent guruh, birlamchi guruh, ikkilamchi guruh, institut, relyatsion institutlar, regulyativ sotsial institutlar, integrativ sotsial institutlar, an'anaviy sotsial institutlar


1. Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy belgilari. Sotsial birliklarning asosiy shakli sotsial guruhlar hisoblanadi. Jamiyat hayotiy voqelikda ko’plab sotsial guruhlarning majmuasi sifatida namoyon bo’ladi. Inson hayoti tug’ilganidan to o’limiga qadar sotsial guruh a’zosi sifatida o’tadi: oila, maktab, ishlab chiqarish, sport komandasi, do’stlar davrasi va h.k. Sotsial guruh jamiyat va inson o’rtasida bog’lovchi bo’g’in bo’lib xizmat qiladi. Ushbu muhitda sotsial jarayonlar paydo bo’ladi va rivojlanadi. Inson ma’lum bir guruh a’zosi sifatida jamiyat hayotida ishtirok etadi va shu jamiyat a’zosi ekanligini anglaydi. Insonning turli guruhlarga a’zoligi uning jamiyatdagi maqomi va avtoritetini belgilab beradi.
Kishilar o‘z hayot faoliyatlari davomida birlashadigan guruhlar, masalasi nafaqat sotsial psixologiyasi fanining, balki sotsiologiyaning ham muhim masalasi bo‘lib hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar asosan sotsial guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Kishilik jamiyatida nihoyatda ko‘p turli-tuman jamoalar, uyushmalar, birliklar, tashkilotlar mavjud. Inson butun hayoti davomida goh ehtiyojlikdan, goh manfaat yuzasidan, ba'zan majburiylikdan, ba'zan o‘zi xohlamagan holatda yuqorida ta'kidlangan guruhlarga a'zo bo‘ladi va ularning vakili bo‘lib qoladi. Mana shu kishilik jamoalarini qandaydir mezon (belgi, xususiyat) bilan nisbatan ma'lum guruhlarga ajratish — sotsiologik tahlilning g‘oyat muhim va jiddiy masalasidir. Oldindan shuni qayd qilib o‘tish lozimki, garchi «sotsial guruh» termini sotsial tadqiqotlarda keng ko‘lamda qo‘llanilsa ham, lekin sotsiologik tushunchalar kategoriyasiga muvofiq keladigan maqomiga va nazariy asosiga ega emas. Bu tushuncha ijtimoiy fanlar doirasida yaqqol kategorik xususiyatga ega va ijtimoiy munosabatlardagi o‘ziga hos sub'ektni aniqlash uchun ishlatiladi. «Guruh» tushunchasi ijtimoiy fanlar orasida 2 ta ma'noga ega. Bir tomondan, u biror bir umumiy belgilariga qarab kishilarni ma'lum toifalarga ajratilganda qo‘llaniladi (ko‘pincha statistikada, demografiyada). Ba'zan bu ma'noda «guruh» termini psixologiya fanida ham ishlatiladi. Masalan, test sinovlari natijalariga qarab, kishilarni u yoki bu guruhlarga ajratish mumkin.
Ikkinchi tomondan, hamma ijtimoiy fanlar doirasida guruh deganda, real mavjud kishilar birligi tushuniladi. Bu holatda odamlar umumiy belgilar, faoliyatlarining xilma-xilligi yoki biror shart, holatlar bilan birlashadilar va ma'lum ma'noda o‘zlarini mavjud birlik vakili ekanliklarini his qiladilar. Masalan, talaba o‘zini talabalar guruhining a'zosi sifatida his qiladi.
Ilmiy adabiyot bilan tanishish «sotsial guruh» terminini, birinchidan, juda keng qo‘llanilayotganligini, ikkinchidan turli hodisalarga nisbatan ishlatilayotganligini ko‘rsatayapti, qaysi nuqtai nazardan qarashlaridan qat'iy nazar, konkret ijtimoiy fan vakillari guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial-demografik, sotsial psixologik va boshqa guruhlarga ajratadilar.
Sotsial guruh tushunchasiga bu kabi yondoshuv terminlar lug‘atida ko‘p xillikka olib keladi, hamda «sotsial guruh» tushunchasining o‘zini ham noaniq tahlil qilinishiga sabab bo‘ladi.
Hozirgi unda bu termin sotsiologiya va sotsial psixologiyada keng qo‘llanilmoqda. Lekin bu kategoriyaning nazariy tahliliga, uni boshqa sotsiologik tushunchalar bilan munosabatiga doir maxsus ilmiy ishlar yo‘q hisobi. Ko‘p sotsiologlar tomonidan «sotsial guruh»ga berilgan ta'riflar bir-biridan farq qiladi. Masalan, jamiyat sinfiy tarkibi o‘rganilayotganda, sotsial guruhni sinflar strukturasidagi element sifatida (sinflar-tabaqalar-guruhlar), sotsial strukturani tahlil qilish chog‘ida esa, bu tushunchani keng ma'noda, sinflar tushunchasi bilan bir ma'noda ishlatishadi.
Mana shulardan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
Birinchidan, «sotsial guruh» tushunchasini, uni shakllantiradigan holatlarini, uning chegarasini, uni qo‘llash imkoniyatini belgilaydigan nazariya sotsiologik asoslarni keltirish;
Ikkinchidan, tushunchaning aynan o‘zini aniq ifoda qilish;
Uchinchidan, «sotsial guruh» tushunchasini unga yaqin bo‘lgan jamiyat sotsial strukturasini ifodalaydigan tushunchalar sistemasi («sotsial birlik», «sinf», «sotsial tashkilot», sotsial to‘plam») bilan birga qarash kerak, chunki har qanday tushuncha butunlik doirasidagina natija berishi mumkin.
Hamma ilmiy terminlar singari «sotsial guruh» tushunchasi ham konkret tarixiy reallikka to‘g‘ri keladigan va uning muhim ahamiyatli xususiyatlarini aks ettiradigan nazariy, umumiy va mavhum tushunchadir. «Sotsial guruh» tushunchasining aniqlahning mushkul tomoni shundaki, real hayotda konkret sotsial guruhlar o‘zining tarixiy rivojlanish davomida paydo bo‘ladigan, o‘zgaradigan va barham topadigan individual xususiyatlarga ega bo‘lgan omma bilan murakkab birlikni namoyon qiladi. Bundan tashqari voqelikda hech bir sotsial guruh boshqalardan ajralgan holda o‘z-o‘zidai mavjud bo‘lmaydn. Ular boshqa sotsial guruhlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lib, bir-birlariga sezilarli ta'sir o‘tkazib turadilar. Mana shular «sotsial guruh» tushunchasini ta'riflashda muayyan qiyinchilik tug‘diradi.
Bizga ma'lumki, sotsiologiya fanining predmeti bo‘lib kishilarning ijtimoiy munosabatlari hisoblanadi. «Sotsial guruh» tushunchasi ijtimoiy munosabatlar sub'ektini (jamiyat-guruh-shaxs) aniqlashga hizmat qiladigan umumsotsiologik tushunchalar tarkibiga kiradi. Bu uchlikda, ya'ni jamiyat-guruh-shaxs munosabatida sotsial guruh «sintez qiladigan» tushuncha hisoblanadi. Alohida individ jamiyatga «qo‘shilishi» uchun, eng avvalo jamiyatdan ajralishi, individual xususiyatlardan tashqari, o‘zida sotsial xususiyatlarni shakllantirishi, aniqroq aytganda, har xil sotsial guruhdarga a'zo bo‘lishi kerak.
«Sotsial guruh» tushunchasini keyingi nazariy tahlilida «sotsial» tushunchasining asoslarini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. Aynan shu tushuncha hajmi va mazmunidan «sotsial guruh» tushunchasining mohiyati kelib chiqadi.
Guruh tushunchasi haqida gapirishdan oldin, bir qancha farklarni ko‘rib chiqamiz. Bu masalani sotsial to‘plam tushunchasidan boshlaymiz.
Tashqi kuzatuvchilar tomonidan ko‘rsatilgan qandaydir umumiy belgilarga ega bo‘lgan kishilar yig’indisi sotsial to’plam deb ataladi. Masalan, biz kishilar to‘plamidan qora tanli kishilar to‘plamini, ko‘k ko‘zli kishilar to‘plamini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Bu jismoniy belgilarga asoslanib, to‘plamlarga ajratish hisoblanadi. Bu bilan ko‘pincha antropologiya fani shug’ullanadi, to‘plamni u yoki bu kasb bilan shug‘ullanuvchi kishilar ham tashkil etishadi. Aynan bir kasb bilan shug‘ullanadigan kishilar kasbiy (professional) kategoriyalar deb ataladi. Yoshiga qarab ajratiladigan kishilar to‘plami yoki kategoriyalari deyiladi. Jinsiga qarab kishilar 2 ta jins to‘plamiga, ya'ni erkaklar va ayol kategoriyalariga ajratiladi. Aniq belgiga asoslanib ajratiladigan har qanday to‘plam sotsial kategoriyani tashkil etadi. Sotsial kategoriyalar hech qanday ichki aloqalar bilan birlashmaydi. Bir kategoriyaga kiradigan, masalan, kasbiy (professional), yosh, jins, mulk, daromadi va boshqa kategoriyalarga mansub kishilyar qandaydir umum belgilarga egalar. Ana shu asosga ko‘ra, sotsial kategoriyalar ichki aloqa va shaxsiy institutlariga ega bo‘lishlari mumkin. Sotsial kategoriyalar biror bir sotsial aloqada bo‘lgan taqdirlaridagina, ular sotsial birlikka aylanishlari mumkin.
«Sotsial guruh» tushunchasiga yaqin bo‘lgan tushuncha — sotsial birlik» tushunchasidir. Zamonaviy jamiyatshunoslik fanida bu tushunchalar sinonim sifatida ishlatiladi. Lekin bunday tushunish to‘g‘ri emas. «Sotsial birlik» tushunchasi kishilarning hamma birliklarini o‘ziga qamrab oladigan keng hajmdagi tushunchadir. «Sotsial birlik» so‘zi umumiylikni bildiradi. U ko‘pgina kishilarni birlashtiradigan jarayonlarni aks ettiradi. Real hayotda sotsial birlik «platforma»ga ega bo‘ladi. Bu «platforma» negizida birlikka kiradigan individlarning umumiy tomonlari, sifatlari va xususiyatlarini birlashishi amalga oshadi. Uning asosida kelib chiqish birligi (qon-qarindoshlikka asoslangan birlik, oila, urug‘), xudud birligi, til va xudud birligi (etnik birlik) va boshqalar yotadi.
Shunday ekan, sotsial birlik — bu tabiiy-sotsial asoslar bilan (qon-qarindoshlik, xudud, til va boshqa) bir sotsial guruhlarning ko‘rinishidir. Birliklar sotsial guruhlarning bir turi sifatida sotsial struktura elementlari hisoblanadi.
Guruh — bu xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma'lum norma va qadriyatlarga ega bo‘lgan, boshqa birliklardan o‘zining xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar sistemasi bilan bog‘langan kishilar yig‘indisidan iborat bo‘lgan sotsial birlikdir.
Guruhga xarakterli xususiyatlar quyidagilar: guruh soni, ichki tashkilot, ya'ni institutlar, nazorat shakllari; faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari.
Guruh soni deyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan tashkil etadigan a'zolar yig‘indisi tushuniladi, hozirgi kungacha sotsiologiyada a'zolar soni qancha bo‘lishi kerakligi haqida aniq bir to‘plamga kelingani yo‘q. Bu to‘g‘risida guruh turlari haqida so‘z ketganda, gapirib o‘tiladi.
Guruh o‘zining sonini a'zolari sonini chegaralashi yoki chegaramasligi mumkin. Mana shu asosga ko‘ra guruhlarni «berk» guruhlar, ya'ni yangi a'zolarni qabul qilishda aniq mezon qo‘yadigan guruhlar; chegaralangan guruhlar, ya'ni guruh a'zoligiga qabul qilish mezoni ham talabchanlik bilan qabul qilinadigan guruhlar; va nihoyat xohlagan kishi kirishi mumkin bo‘lgan ochiq guruhlar va bu guruhlarda a'zolarga nisbatan aniq talablar, qo‘yilmaydi, ko‘pincha guruhlar a'zo qabul qilish va a'zolarni guruhdan chiqishi uchun aniq talab qo‘yadi. Buning natijasida guruhning bir xilligi va uning ta'sir doirasi ta'minlanadi.
Guruhning paydo bo‘lishi uchun ichki tashkilot, ya'ni institutlar, nazorat shakllari, faoliyat namunalari bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham o‘z shaxsiy tashkilotiga ega bo‘lmagan, faqatgina kontaktlar (aloqalarga) asoslangan erkin sotsial birliklar guruh deb atalmaydi.
Guruh o‘zining shaxsiy norma va qadriyatlariga, ya'ni birlashish markaziga ega bo‘lishi kerak. Bularga g‘oyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, moddiy predmetlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bular guruhda kishilarni guruhga mansublik va birlashish xissini uyg‘otish va rivojlantirish uchun zarur.
Bu qadriyatlar asosida guruhda «biz» so‘zi bilan ifodalanadigan birlik xissi paydo bo‘ladi. Bu xis kishilarni birlashtiradigan psixik (ruhiy) aloqa bo‘lib hisoblanadi.
Nihoyat, guruh o‘zining shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo‘lishi kerak. Bular yordamida guruh boshqa sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar bo‘lib, bir xududda yashash, alohida ritual harakatlar, til, mafkura va boshqalar hisoblanadi.
Bu 4 shart juda ko‘p guruhlarni ta'riflash uchun qo‘l keladi. Lekin guruhlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) vaqtida bu to‘g‘rida to‘xtalib o‘tamiz. Chunki bu shartlar nisbiy xarakterga ega. Bular ko‘pgina guruhlarni qanoatlantirsa ham, ba'zi guruhlarni tahlil qilish vaqtida to‘g‘ri kelmasligi mumkin.