3-мавзу. Тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш

7.2. Тадбиркорларга хизмат кўрсатувчи банк тизими ва банк операциялари

Республиканинг бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида янги молиявий сиёсат ишлаб чиқилди ва ҳукумат томонидан амалга оширилмоқда. Жамиятдаги ҳар бир иқтисодий фаолиятни бошланиши давлатнинг яқиндан туриб берган молиявий ёрдами туфайли ривожланиб, такомиллашиб бориши мумкин. Жумладан «Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида»ги 1995 йил 25 декабрда қабул қилинган Қонунда кичик ва хусусий тадбиркорликни қўллаб қувватлашда банкларни ролини ошириб боришга алоҳида эътибор берилган.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналарини асосий фаолияти банклар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар олиб бораётган фаолият хом ашёни сотиб олиш, ишлаб чиқарилган товарлар, кўрсатиладиган хизматларга ҳақ тўлаш, иш ҳақи билан ишловчиларни таъминлаш, турли тоифадаги корхоналар, фирмалар, юридик шахслар билан бўладиган иқтисодий муносабатлар яъни олинган фойдадан, даромаддан солиқ тўлаш, транспорт, коммунал хизматлар учун тўловларнинг барча турлари банклар орқали, ўз навбатида олинадиган кредитлар ҳам бошқа ҳисоб-китоблар ҳам банклар орқали амалга ошади.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгунча банк ва банклар билан бўладиган турли иқтисодий муносабатлар унчалик ошкора этилмас эди. Жаҳон хўжалигини муҳим хўжалик юритиш қисми бўлган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналарини барча фаолияти банклар билан боғланганлиги бугунги кунда хаммага маълум бўлиб қолди. Шунинг учун ҳам ривожланган мамлакатларда банк тизимини ривожланган бўлиб, тадбиркорларни актив иқтисодий фаолият кўрсатишида банклар барча мулк шаклидаги корхоналарга комплекс равишда хизмат кўрсатади.
Банк операциялари пассив ва актив операциялардан иборат бўлиб, пассив операциялар пул маблағларини маълум бирор йўналишга сафарбар этишга қаратилган. Банклар пассив операциялар орқали жамғармаларни ва вақтинчалик бўш турган маблағларни ишлаб чиқаришга сафарбар этиб фойда олади. Актив операциялар турли характердаги кредитларни бериш операциялари билан боғлиқ бўлиб, қуйидаги элементлар бўйича туркумланади:
1. Муддатлари бўйича кредитлар 1 йиллик, 5 йиллик ва 7-10 йилга мўлжалланган бўлиши;
2. Кредитларни ҳажми бўйича кичик, ўрта, йирик миқдорда ҳар бир мижозга индивидуал ва молиявий имкониятларини хисобга олган ҳолда амалга оширилади;
3. Айрим турлари бўйича махсус кафолатни талаб қилмайдиган, гаров эвазига берилмайдиган кредитлар;
4. Кредиторларни турлари бўйича яъни давлат, тижорат, хусусий ва бошқа турлари бўйича бериш;
5. Заёмни турлари бўйича юридик шахслар ва хакозаларга бериш;
6. Вактинчалик фойдаланиш учун инвестиция, истеъмол учун, қарзларни тўлаш асосан экспорт ва импорт операцияларини бажариш учун бериладиган кредитлар.
Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мулк эгалигининг кичик ва хусусий тадбиркорлик шакли корхоналари ўз фаолиятида турли банклар билан муомалада бўладилар. Бу жараён аввало олдингиларидан фарқ қилган ҳолда анча мураккаб ҳисобланади, чунки олдинги жараёнлар асосан корхоналар орқали банк ўз фаолиятини олиб борганлиги билан характерланади. Тадбиркорлик фаолияти шаклланиши туфайли банклар хусусий мулк эгалари ва кичик корхоналар фаолияти билан боғлиқ операцияларни бажаришга ўз имкониятларини сафарбар этиб борадилар.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорларнинг банклар билан бўладиган операцияларида, хусусий тадбиркор ўз жамғармасини республиканинг турли банкларида ўз ҳисоб рақамида сақлаши, кредит ва касса операцияларини бажариш ҳуқуқига эга ҳисобланади. Банклар билан тадбиркорлар ўртасидаги муносабатларда амал қилаётган қонунларга ва шартномаларга асосан пул ўтқазиш йўли билан ҳисоб-китоблар олиб борилади. Банклар тадбиркор ҳисоб рақамида пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва бошқа муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларни сақлашини кафолатлаб беради. Банклар тадбиркорлар ва мижозлар билан бўладиган операцияларда пул эгаси томонидан топшириқ қоғози банкка келиб тушиши билан 12-13 соат давомида кейинги операциялар бажарилиши зарур.
Мулк эгалари ҳисобига пул ўтказиш шаҳар ичида 4 иш кунида, виолят ичида 5 иш кунида, республика ичида 10 иш кунида бажарилиши лозим. Агар бу қонун шартлари бузилса мижозга йиллик фоиз миқдорида банк жарима тўлайди. Банк мижозларнинг аризасига биноан уларга тегишли операцияларни бажаради. Банклар тадбиркорларни Республика Марказий банки томонидан киритилган ўзгаришларни, қоидаларни айниқса ҳисоблар бўйича нақд пулсиз тарздаги операциялар бўйича ўзгаришлар тўғрисида тадбиркорни хабардор қиладилар. Тадбиркорлар билан банк ўртасидаги кредит бериш бўйича бўладиган операциялар икки томон ўртасида имзоланган шартнома асосида амалга оширилади. Операцияларни муваффақиятли бажариш учун ҳар бир тадбиркор «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Республика қонунларини чуқур ўрганиб, унга риоя қилиши лозим.
Бозор иқтисодиётида кичик бизнес корхоналарининг иқтисодий фаолияти валюта операциялари билан боғлиқлик бўлиб, Валюта операциялари валюта курси бўйича икки томон валютаси нисбати солиштирилиб амалга оширилади. АҚШ доллари валюта котировкасида база сифатида халқаро майдонда қабул қилинган. Бошқа мамлакатлар валютаси курс бўйича АҚШ долларига солиштирилиб борилади. Доллар курси ўзгариб туради. Валюта курсини ўзгариб туриши ҳар куни ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун банклар курсни банк фаолият бошлаш вақтидаги ёки ёпилиши вақтидаги курслар бўйича ҳисоб-китоб ишларини олиб боради. Валюта курсини ўзгариб бориши ҳақида ҳар ҳафтада матбуотда жадвал бериб борилади. Бу ахборот тадбиркорларни иқтисодий фаолиятида муҳим ҳисобланади. Валюта операцияларида асосий ўринни кредит, қимматли қоғозлар, валютани фойда олиш мақсадида сотиб олиш ва сотиш кабилар эгаллайди. Тадбиркорлар валюта билан боғлиқ бўлган фаолиятларидан самарали фойдаланиб, хориж валютасига янги техника ва замонавий технология харид қилиб, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналарида хизматни сифатини оширишга, ишлаб чиқариш соҳасида сифатли товарлар ишлаб чиқариб, унинг реализациясидан катта фойда олиш имкониятларига эга бўладилар. Юқоридагилардан ташқари банк тизимида кўплаб операциялар олиб борилади.
Шулардан: Омилинг - (инглизча factor - воситачи сўзидан олинган) савдо - комиссион операцияларнинг бир тури бўлиб, айланма маблағларни кредитлаш билан боғлиқ. Омилинг харидорнинг дебиторлик қарзларини инкасса қилиш бўлиб, қисқа муддатли кредитлаш ва воситачилик фаолиятининг бир туридир. Омилинг ўз ичига қуйидагиларни олади: 
а) xаридорнинг дебиторлик қарзларини ундириш (инкассалаш);
б) унга қисқа муддатли кредит бериш;
в) уни операциялар бўйича кредит олиш билан боғлиқ таваккалчиликдан озод қилиш.
Омилингнинг асосий мақсади шартнома орқали аниқланган маблағларни зудлик билан ёки маълум бир муддат мобайнида олишдир. Натижада сотувчи харидорнинг тўлов қобилиятига боғлиқликдан қутулади.
Банк харидор билан молиявий қийинчиликлар юзага келган пайтда тўловларнинг кафолати ҳақидаги шартнома тузади. Xудди шундай шартнома харидор ва сотувчи билан ҳам бир вақтда тузилиши мумкин. Ушбу ишни банкнинг омилинг бўлими бажаради. Омилинг бўйича сотувчи ва банк орасидаги муносабатлар шартнома орқали бошқарилади. Шартнома тузишдан олдин банк сотувчи ва харидорнинг тўлов қобилиятини маълум бир усуллар асосида текширади ва бунинг асосида омилинг операциялари бўйича имкон бўлган маблағ миқдорини аниқлайди. Демак, худди шу маблағ миқдори доирасида харидорга товар етказиш амалга оширилиши мумкин. Ушбу миқдордан ортиғи катта таваккалчилик асосида бўлиши мумкин. Бу маблағ доирасида банк сотувчига харидор номидан тўловларни амалга ошириб туради. Шартнома очиқ ёки ёпиқ (конфиденциал) бўлиши мумкин. Очиқ шартномада дебитор ўзининг омилинг операциясида иштирок қилиши тўғрисида маълумот беради, ёпиқ турдаги шартномада эса дебиторларга омилинг шартномаси мавжудлиги ҳақида маълумот берилмайди. Омилинг қуйидагича амалга оширилади.
Банк ёки омилинг билан шуғулланувчи ташкилот сотувчидан харидорнинг дебиторлик қарзини сотиб олади (албатта, ўзи учун иложи борича фойдали шарт-шароитларда) ва сотувчига харидор қарзининг 70 - 80 фоизини 2 - 3 кун ичида тўлашни амалга оширади. Қолганини эса шарт - шароитга мувофиқ равишда бир қанча муддатдан сўнг тўлайди. Энди банк ёки омилинг билан шуғулланувчи ташкилот харидордан қарзни ундириб олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Улар харидорнинг қарзини арзонга сотиб олганликлари туфайли унинг ҳақиқий қийматини ундирганда маълум миқдорда фойда олишга эришадилар. Омилинг хизматининг баҳоси хизмат турига, мижознинг молиявий аҳволига ва бошқа иқтисодий омилларга узвий боғлиқ бўлади. Омилинг учун тўлов миқдорини аниқлаганда томонларнинг кредит фоизи даражаси ва тўлов муддати бўйича келишувлари мавжуд бўлиши керак.
Форфетлаштириш - (французча а forfay - тўлалигича, умумий миқдорда) банк ёки молиявий компания томонидан экспортни кредитлашнинг бир тури бўлиб, унда ташқи савдо операциялари бўйича вексел ва бошқа қарздорлик билан боғлиқ ҳужжатлар сотиб олинади. Форфетлаштириш кўпинча жуда қиммат машина ва механизмларни узоқ муддатли (одатда 7 йилгача) кредитлашда қўлланилади.
Очиқ ҳисоб бўйича кредит - экспорт - импорт операцияларида очиқ ҳисоб бўйича ҳисоб - китоб маъносини ҳам билдиради. Бундай кредитлар доимий мижозлар (контрагентлар) орасидаги ўзаро ҳисоб - китобларда қўлланилади. Бу усул бир хил товарларни кўп марталаб етказилганда мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин. Унинг маъноси қуйидагича: сотувчи харидорга товарни жўнатади ва унинг манзилгоҳига ушбу товар билан боғлиқ ҳужжатларни ҳам жўнатади. Бунда у қарзни харидор номига очилган ҳисобнинг дебетига йўналтиради. Контрактда келишилган муддатларга асосан, харидор ўзининг очиқ ҳисобдаги қарзини тўлашни амалга оширади. Xаридор учун очиқ ҳисоб усули кредит олишнинг ва ҳисоб-китобнинг жуда қулай усулидир, чунки бунда етказилмаган товарни тўлаш таваккалчилигининг олди олинади ва ушбу кредитни ишлатганлик учун ҳеч қандай фоиз олинмайди. Иккала томон галма - галдан сотувчи ва харидор сифатида иш юритса, уларнинг бир - биридан кўнгли қолмайди.
Овердрафт - (инглизчасига - овефдрафт) банкдаги мижознинг ҳисоб рақамидаги манфий баланс. Бу қисқа муддатли кредитнинг махсус тури бўлиб, мижозга маълум миқдордаги маблағ унинг банкдаги қолдиғидан кўра кўпроқ катталикда берилади. Демак, бундай операция натижасида манфий баланс ҳосил бўлади, яъни мижоз банкдан қарздор бўлиб қолади (дебит салдоси). Овердрафтнинг максимал миқдори, кредит бериш шарти, уни қоплаш усули ва кредит фоизи ҳақида банк ва мижоз орасида махсус шартнома тузилади. Бу қарзни тўлаш учун мижоз ҳисоб рақамига келиб тушаётган барча маблағлар жалб қилинади. Шунинг учун кредит ҳажми маблағлар келиб тушиши билан ўзгариб боради ва бу уни оддий қарз беришдан фарқлайди.
Депозит - (инглизча Depositum - сақлаш учун берилган нарса) пулни ёки қимматли қоғозларни сақлаш учун банкка топширилишини билдиради. Улар банкнинг қарз берилиши мумкин бўлган капитални (фондни) ташкил қилишнинг, омилинг операциялари ўтказишнинг, инвестициялар қилишнинг ва бошқа банк тадбирларининг манбасидир. Шунинг учун ҳам депозит учун банк томонидан маълум миқдорда фоиз тўланади. Депозитлар талаб қилингунича ва маълум муддатга қўйилган бўлиши мумкин.
Аукционлар (ким ошди савдоси) орқали пулни банкка жойлаштириш - ушбу иш республика фонд биржаси томонидан амалга оширилиши мумкин. Бунда банклараро кредитларни, депозит ва тижорат кредитларини жойлаштириш амалга оширилади. Бундай аукционларда фуқаролар ва юридик шахслар иштирок этиши мумкин. Албатта, ушбу аукционда қатнашувчилар маълум бир малака даражасига эга бўлишлари лозим (масалан, брокерлар ва молиявий бозорда ишлай оладиган мутаҳассислар).
Репорт - (французча report) бунда қимматли қоғозларнинг ёки валютанинг эгаси уларни биржада кейинчалик маълум муддатдан сўнг юқорироқ нархда (курсда) қайта сотиб олиш мажбурияти билан банкка сотади. Сотув ва қайта сотиб олиш нархи орасидаги фарқ кредит учун тўловни англатади. Ушбу фарқ репорт деб ҳам аталади. Репорт қимматли қоғозлар ёки валютанинг курсини кўтаришга мўлжалланган. Ушбу иш билан валюта курсини кўтаришдан манфаатдор бўлганлар шуғулланадилар.
Депорт - (французча deport) репортга қарама - қарши бўлган жараённи билдиради. Депорт қимматли қоғозлар ёки валютанинг курси камайиши ҳисобига фойда олишни назарда тутади.
Валюта арбитражи - валюталарнинг олди - сотдиси билан боғлиқ операция тури бўлиб, валюта курслари орасидаги фарқдан фойдаланган ҳолда маълум миқдорда фойда олишни кўзда тутади. У вақт бўйича, фазо бўйича ташкил қилиниши ва оддий ёки мураккаб кўринишларда бўлиши мумкин. Вақт бўйича валюта арбитражи вақт ўтиши билан валюта курслари ўзгариши оқибатида фойда олишни назарда тутади. Фазовий валюта арбитражи эса берилган валюта курсининг ҳар хил бозорлардаги фарқидан фойдаланган ҳолда, фойда олишни кўзлайди. Оддий валюта арбитражи икки хил валюта билан ишлашни, мураккаб валюта арбитражи эса бир неча тур валюталар билан ишлашни билдиради.
Фоиз (фоиз) арбитражи - бир неча хил валюта турлари билан иш олиб борадиган корхоналар ўз валюта захираларининг шундай тузилмасини танлаб оладиларки (ёки ўзгартирадиларки), бунда ҳар хил валюталар орасидаги фоиз ставкасида фарқи мавжудлиги сабабли иложи борича кўпроқ фойда олиш имконияти пайдо бўлсин.
ЛИДЗ анд ЛЭГЗ - (инглизча leads and legs - ўтиб кетиш ва орқада қолиш) валюта операцияларининг бир тури бўлиб, у молиявий ва бошқа турдаги фойда олиш мақсадида ҳисоб - китоб муддатларини ўзгартириш (тезлатиш ёки чўзиш) билан боғлиқ. Лидз ва легз томонлар орасидаги контракт сифатида ташкил қилиниб, тўлов муддатлари ва шартларини ўзгартиришни кўзда тутади. У ташқи савдода валюта курслари ва фоиз миқдори катта миқдорда ўзгариши кўзда тутилганда, валюта бўйича чегараланишлар бўлиши мумкин бўлганда, солиқ ставкаси ўзгарилиши назарда тутилганда ва шу каби бошқа ҳолларда қўлланилади.
Трансферт (французча - transfert - кўчириш, узатиш, ўтказиш) икки хил маънога эга:
1. Бир молиявий ташкилотдан ёки бир мамлакатдан иккинчисига маблағ ўтказиш;
2. Номланган қимматли қоғозларни бир мулкдордан иккинчисига ўтказиш.
Шунинг учун ҳам трансферт операциялари ва трансферт хизматлари деган тушунчалар мавжуд.
Трансферт операциялари пул маблағларини ўтказиш билан боғлиқ операциялардир. Бу хилдаги операциялар ўз таркибига трансферт тўловларини қамраб олади (давлат томонидан фуқароларга тўланадиган барча тўлов турлари - пенсиялар, субсидиялар, ишсизларга тўланадиган тўловлар, болалар учун тўловлар ва ҳоказо). Валюта трансфертлари ташқи иқтисодий алоқалар билан боғлиқ бўлиб, уларнинг асосида чет эл ташкилотлари ёки фирмалари билан ҳужжатлар орқали тасдиқланмаган ва тегишли равишда аниқланилмаган келишувлар ётади.
Траст операциялари (инглизча trust - ишонч, ўз зиммасига олиш, масъулият, жавобгарлик, ишонч бўйича бошқарув) банклар, молия компаниялари ва инвестицион фондларнинг мулкни бошқариш ва шунга ўхшаш бошқа хизматлар билан боғлиқ ишонч операциялари жумласига кириб, улар мижозлар топшириғи билан ва уларнинг талаблари орқали амалга оширилади. Бу турдаги компаниялар кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришда катта аҳамият касб этади. Улар эндигина ривожланаётган корхоналарни ўз қарамоғига олиб, уларнинг тезлик билан Ривожланишига олиб келиши мумкин. Траст - компаниялар мустақил ёрдамчи ташкилотлардир.
Ижара мол - мулкни ишлатиш ҳуқуқини сотиб олишдир. Mасалан, бино, хона, жиҳоз, корхона, ер, табиий ресурслар ва бошқа турдаги мол - мулкни аренда/ижарага олиш мумкин. Бунда бу нарсалар товар мақомини олади. Аренда/ижаранинг моҳияти бир томоннинг иккинчи томонга юқорида келтирилган товар турларини ижара шартномаси асосида, келишилган нархларда ва маълум муддатга беришидир.
Лизинг (инглизча lease - аренда) - узоқ муддатли ижаранинг бир тури бўлиб, у асбоб - ускуна, жиҳозларни, транспорт воситаларини, ёки кўчмас ва бошқача турдаги мулк турларини маълум бир муддатга ишлатиш учун беришдир. Бухгалтерия ҳисобида лизингни молиявий ижара турига мансуб деб ҳисобланади.
Лизингнинг икки: молиявий лизинг;операцион лизинг тури мавжуд.
Mолиявий лизинг (financial leasing) контрактнинг давом этиш муддатида аренда/ижарага топширилган жиҳоз/мулкнинг тўла амортизация қийматини ёки унинг катта бир қисмини ва арендага берувчи учун фойда тўлашни кўзда тутади. Ижара шартномаси тугагандан сўнг арендатор қуйидагиларни амалга ошириши мумкин:1. Лизинг объектини аренда берувчига қайтариш, 2. Аренда учун янги шартнома тузиш, 3. Лизинг объектини қолдиқ баҳоси бўйича сотиб олиш.
Лизингда арендага олувчи учун маълум бир мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин. Объектни кўрсатилган муддатда сотиб олиш ёки унга бошқа сотиб олувчини ёки арендага олувчини топиш сингари мажбуриятлар бунга мисол бўла олади.
Операцион лизинг (оператион леасинг) мулкнинг амортизация давридан кам бўлган муддатга тузилади. Шундан сўнг объект ўз эгасига топширилади ва у яна арендага берилиши мумкин. Лизингнинг икки хил усули: бевосита ёки тўғридан - тўғри лизинг;қайтарма лизинг (қайтиб бериш шарти билан).
Бевосита ёки тўғридан - тўғри лизингда лизинг фирмаси ҳарид қилинадиган мулкни 100 фоиз молиялаштиради. Техника воситаси ишлатувчига бевосита келади ва у бутун аренда муддати давомида лизинг фирмаси билан ҳисоб - китоб қилиб боради. Қайтарма лизинг эса олувчининг асосий воситаларини гаровга қўйган ҳолда қўшимча молиявий ресурслар олишни англатади. Унинг моҳияти шундаки, лизинг фирмаси лизинг олувчидан унинг мол - мулкини сотиб олади ва буни унинг ўзига ижарага беради. Бу турдаги лизинг жиҳознинг барча фойдали хизмат муддатига киради ва унга эгалик ҳуқуқи лизинг олувчига ўтишини назарда тутади. Демак, ташкилот бу турдаги лизингда лизинг фирмасига ўз мол-мулкини гаровга қўяди ва натижада молиявий ресурсларга эга бўлади.
Лизинг шартномаси қуйидаги шартлар асосида тузилади: 
1. Лизинг муддати асосий фондларнинг хизмат муддатига тенг бўлганда;
2. Лизинг тўлови асосий фондларнинг қийматини, кредит учун фоизни ва комиссион тўловларни ўз ичига олади;
3. Лизингга олинган жиҳоз учун таваккалчиликни (синиш, авария, бузилиш) лизингга олувчи ўз зиммасига олади;
4. Асосий фондлар лизинг фирмасининг мулки ҳисобланади;
5. Лизинг муддати тугагандан сўнг, шартнома асосида асосий фондлар лизинг олувчининг мулки бўлиб қолади.
Mаҳсулот етказиб берувчилар учун лизинг фирмалари билан ҳамкорлик қилиш маҳсулот бозорининг кенгайишига ва янги илғор технологияларни ишлатишга имкон беради, бу эса ўз навбатида корхонанинг молиявий барқарорлигини ва кредитга лаёқатлилигини оширади. Ғазначилик-Давлат буюжетининг ижросини ва давлат даромадлари ва харажатлари ҳисобини олиб борилиши ҳамда, давлат харажатларини молиявий ресурсларни етарли бўлишини таъминлаш учун маъсул бўлган махсус органдир. Давлат буюжетининг ғазна ижроси Давлат буюжетининг барча даромадларини ягона ғазна ҳисоб варағига киритишдан, давлат буюжетининг харажатларини шу хисобварақдан тўлашдан иборат. Ягона ғазна ҳисобварағи Ғазначилик томонидан бошқариладиган махсус банк ҳисобварағи бўлиб, унга давлат буюжети маблағлари ҳамда буюжет ташкилотларининг буюжетдан ташқари маблағлари киритилади. Инжиниринг (инглизча engineering) корхона ва бошқа турдаги объектлар яратиш учун мўлжалланган инженерлик маслахатлари беришдир. Инжиниринг бирор - бир объект қуриш ёки янгилик яратиш учун ажратилган капиталнинг самарадорлигини ошириш учун жуда яхши қуролдир. У хизматлар экспортининг маълум бир усули деб ҳисобланилиши ҳам мумкин (масалан, билимларни бериш, технология узатиш ёки тажриба алмашиниш). Инжиниринг алоҳида техник - технологик изланишларни амалга ошириш, техник - иқтисодий ҳужжатлар тайёрлаш, бизнес - режа ёзиш, лойиҳа билан боғлиқ ҳужжатлар тайёрлаш, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, технологик жиҳозларни ишлатиш ва тайёр маҳсулотни сотишни уюштириш бўйича амалий ишларни ўз ичига олади.
Транстинг (лотинча trans - нимадир орқали) - тадбиркорлик фаолиятига жалб қилинган бошланғич капиталдан олинган фойдани қимматли қоғозлар бозорига жалб қилган ҳолда иккиламчи даромад олишни ташкил қилишдир. У қуйидаги ҳолда амалга оширилади: 
* фуқаролардан пул маблағлари йиғилади;
* йиғилган маблағга бирор - бир турдаги фойда келтира оладиган ишлаб чиқариш ёки савдо ташкилоти ташкил қилинади;
* ушбу ишлаб чиқариш ёки савдо ташкилоти томонидан олинган фойда ҳисобига ушбу ишда иштирок этаётганлар учун акция ёки бошқа фойда олиш мумкин бўлган қимматбаҳо қоғозлар сотиб олинади. Зарар кўриш эҳтимолини камайтириш учун бир қанча ҳиссадорлик жамиятларини акциялари сотиб олинади.
Шундай қилиб, компания ўзининг бу ишга ажратган маблағидан икки томонлама фойда олиш имконига эга бўлади: бир томондан ишлаб чиқариш ёки савдо ташкилотининг фойдаси улушини ва иккинчи томондан, акцияларга дивидендларни олади.
Френчайзинг - товар белгиларига ёки технологияларга лицензиялар бериш ёки сотиш билан боғлиқ фаолият тури. Бозорда катта обрў-эътиборга эга бўлган фирма (френчайзор) унчалик таниқли бўлмаган фирмага (френчайзиат) ўзининг технологиясини ва товар белгисини ишлатган ҳолда фаолият кўрсатиш ҳуқуқини сотади ва бунинг учун маълум миқдорда ҳақ/фойда олади. Демак, френчайзингнинг асосий тамойили френчайзор «ноу - хау»сининг френчайзиат капитали билан биргаликда бўлишига эришишдир. Френчайз - бизнес билан шуғулланишга рухсат берувчи лицензия, маълум бир қийматга эга бўлади. Френчайзор - бошқа фирмага ўзининг товар белгиси асосида иш юритиш ҳуқуқини берувчи фирма бўлиб, у бунинг учун маълум миқдорда компенсация олади. Френчайзиат - френчайзордан унинг товар белгиси асосида фаолият юргизишга рухсат олган фирма. У товар билан боғлиқ сифат стандартларига риоя қилишни ўз зиммасига олиши лозим бўлади.