3-мaвзу. Юк идишлaр. Улaрнинг турлaри, кoнструктив тузилиши вa қўллaш шaрoити. Юк идишлaрни юклaш вa бўшaтиш мoслaмaлaри. Юк идиш ҳaрaкaтини нaзoрaт қилиш мoслaмaлaри. Юк идишлaрни ҳисoблaш вa тaнлaш

2. Юк идишни ҳисоблаш ва танлаш.
Юк кўтариш қурилмаанинг унумдорлиги юк идишни юк кўтариш қоблияти ва унинг шахта стволидаги харакат тезлигига боғлиқ.Қурилманинг соатлик унумдорлиги қуйидаги ифода билан ҳисобланади.

(1)
Буерда – идишнинг юк кўтариш қобилияти, т;
- цикл давомийлиги (бир цикл учун сарфланадиган вақт);

Цикл давомийлиги соф хаакт - т ва юклаш ҳамда бўшатиш учун сарфланадиган- вақтлар йиғиндисига тенг. У юк кўтариш қурилма турига кўра қўйидаги ифодалар билан топилади:

- бир идишли юк кўтариш қурилмаларда
; (2)
- икки идишли юк кўтариш қурилмаларда
сек (2^/)
Юклаш ва бўшатиш жараёнларида сарфланадиган вақт яъни пауза- юк идиш тури ва ташиладиган юкнинг кўрсаткичлари асосида норматив ҳужжатлардан олинади.
Скипли юк кўтариш қурилмаларда пауза- юк идишнинг ҳажмига кўра қабул қилинади.
(1- жадвал)

1. 
   жадвал
   

Идиш ҳажми, м^3	5	9,5	11	15	17	19	20	25	35	55
Пауза - , сек	7	11	12	15	17	19	20	25	35	45

Клетли юк кўтариш қурилмаларда пауза-- , фойдали қазилма, тоғ жинсларини ва материалларни (узун ўлчамли материаллардан ташқари) ташишда, вагончанинг узунлиги асосида қабул қилинади:

- бир қаватли клет билан жиҳозланган клетли юк кўтариш қурилмаларда сек;
- икки қаватли клет билан жиҳозланган клетли юк кўтариш қурилмаларда сек..
Ушбу кўрсаткичларга пўлат арқоннинг ўралиш радиусига қараб яна ўзгармас бўлганда -10 сек ва ўзгарувчан бўлган ҳолларда эса 20 сек қўшилади.
Клетли юк кўтариш қурилмаларда ишчи ва ҳизматчиларни ташишда пауза - қуйидаги нормативлар асосида қабул қилинади:

• 
  бир қаватли клет билан жиҳозланган ҳурилмаларда сек
  
• 
  икки қаватли клет билан жиҳозланган ва унга кириш ва чиқиш жараёнлари бир жойда бўладиган қурилмаларжа сек
  
• 
  икки қаватли клет билан жиҳозланган ва унга кириш ва чиҳиш жараёнлари бир вақтда икки жойда бўладиган қурилмаларда сек
  

буерда: - клетнинг бир қватида ташишга руксат этилган одамлар сони.

У норматив ҳужжатларда белгиланган ( яъни ҳар бир одам учун 0,2 кв.м) норма асосида топмлади.

бу ерда: - клет полининг юзаси, м².
Соф харакат учун сарфланадиган вақт-Т

• 
  тик юк кўтариш қурилмаларда
  

сек (3)

• 
  қия юк кўтариш ҳурилмаларда
  

сек (3^/)


- юк кўтариш баланлиги, м;
- йўлнинг қиялик бурчаги, град;
- ўртача тезлик, м/сек .

Юк кўтариш баландлиги

; (4)
Буерда: - коннинг чуқурлиги, м;
- ствол атрофи қураси горизонти билан идишни юклаш учун тушириладиган жой оралиғидаги тик масофа, м.
Клетли юк кўтариш қурилмаларда ва скипли юк кўтариш
қурилмаларда эса ;
- ер сатҳидан ( 0-0 - горизонт) идиш бўшатиладиган жойгача бўлган тик масофа, м. Клетли қурилмаларда скипли қурилмаларда
Ўртача тезлик, тезлик тахограмманинг бақарор давр тезлиги ( максимал ) билан топилади.
м/сек (5)
бу ифодадан ўрача тезлик
м/сек (6)
бу ерда: - тезликлар кўпайтмаси деб аталади.
Клетли юк кўтариш қурилмаларда ва ағдариладиган, скип ёки клетли қурилмаларда
Ҳавфсизлик қойидалари кўрсатмаларига биноан юк идишнинг максимал тезлиги – қуйидаги қийматлардан ошмаслиги шарт:

• 
  одамларни ташишда;
  
• 
  тик ствол бўйлаб м/сек
  
• 
  қия ствол бўйлаб м/сек
  

фойдали қазилма, тоғ жинслари ва материалларни ташишда;

• 
  тик ствол бўйлаб
  
• 
  қтя ствол бўйлаб м/сек
  

юқорида кўрсатилган (1, 2, 3) тенгликлар асосида идишнинг юк кўтариш қобилияти- топилади.
(7).

Фойдали қазилма, тоғ жинслари, материаллар ва ишчи ҳамда хизматчилар тик ёки қия стволларда бевосита юк кўтариш қурилмалар билан ташилади. Шунинг учун қурилманинг йиллик унумдорлиги шахтанинг йиллик ишлабчиқариш қувватига тенг бўлиши шарт яъни

бу ерда: - қурилманинг йиллик унумдорлиги,

-шахтанинг йиллик ишлаб чиқариш қуввати, т/й
Ушбу шартга биноан юк кўтариш қурилманинг соатлик унумдорлиги;
- скипли юк кўтариш қурилмаларда
т/с (8)

• 
  клетли юк кўтариш қурилмаларда
  

т/с. (9)

- фақат тоғ жинсларини ташишда қўлланиладиган скипли юк кўтариш қурилмаларда

т/с. (10)

тенгламалар билан ҳисобланади.

буерда: - шахта стволи қурасига юкларни бир меъорда келмаслигини ва юк кўтариш қурилма заҳирасини белгиловчи коэффициент. У руда конларида ва кўмир конларида ;

- ер сатҳига чиқариладиган тоғ жинслари улуши. У фойдали қазилмага нисбатан фоизларда олинади.
Руда конларида = 8-10% ва
кўмир конларида = 15-25%;
- шахтанинг йиллик ишлаб чиқариш қуввати, т/с;
В - юк кўтариш қурилманинг йил давомидаги иш кунлари сони;
t - юк кўтариш қурилманинг сутка давомидаги ишлаш вақти, .;
- сутка давомидаги сменалар сони;
t_c - энг оғир сменада ишчи ва ҳизматчиларни шахтага тушириш ва чиқариш учун белгиланган вақт. У 35 40 минут олинади.
Юқоридаги ( ) тенгламага биноан идишнинг юк кўтариш қобилияти - тезлик
V –га боғлиқ экан.тезлик қиймати:
а) қанчалик кичик олинса цикл давомийлиги
- катталашади, соатлик цикллар сони (3600/ ) камаяди. Бундай ҳолда шахтанинг соатлик ишлаб чиқариш қувватини тўлиқ бажариш учун катта ҳажмдаги идиш танлаш керак бўлади. Ўз навбатида катта ҳажмдаги идиш юк кўтариш қурилма тизимидаги барча ускуналарнинг массасини ортишига ва капитал харажатларни кўпайишига олиб келади.
б) акс ҳолда цикл давомийлиги- камаяди, соатлик цикллар сони эса кўпаяди. Бундай ҳолларда кичикроқ ҳажмдаги юк идиш танланса ҳам бўлаверади. Аммо тезлик ва цикллар сонини ортиши электр энергия сарфини ортишига ва қурилманинг фойдали иш коэффициентини пасайишига олиб келади.
Демак қурилма тизимидаги ускуналар массаси ва унинг фойдали иш коэффициенти бир вақтда оптимал бўлишини қаноатлантираадиган оптимал тезлик ва идишнинг унга мос келадиган оптимал юк кўтариш қобилияти бўлиши керак.
Бу муоммони биринчи бўлиб проф.Г.М.Еланчик ечиб берган ва унинг тавсияси бўйича идишнинг оптимал юк кўтариш қобилияти


(11)

тенглама билан ҳисобланади.

бу ерда: - юк кўтариш томонларининг сонини ифодаловчи кўрсаткич. Бир идишли юк кўтариш қурилмаларда = 2, икки идишли юк кўтариш ҳурилмаларда эса = 1 ;
- цикл давомийлигининг оптимал коэффициенти.

Оптимал коэффициент бир пўлат арқонли скипли юк кўтариш қурилмаларда = 4, бир пўлат арқонли келтли юк кўтариш қурилмаларда = 3,5 ; кўп пўлат арқонли қурилма-ларда = 4,5.

Пауза - дастлабки ҳисоблашда 10-25 сек олинади.
Клетли юк кўтариш қурилмаларда фойдали қазилма ва ирғ жинслар вагонларга юкланган ҳолатда кўтарилади. Вагончага юкланган юк массаси қурилманинг юк кўтариш қобилиятини-белгилайди ва улар ўзаро тенг бўлиши шарт.
Қурилма юк идишини танлашда аввал (11) тенглама асосида унинг оптимал юк кўтариш қобилияти- ҳисобланади. Бу кўрсаткич асосида идишнинг ҳисобий ҳажми топилади.
(12)

бу ерда - тоғ жинси зичлиги, т/м³;

- вагонеткадаги тоғ жинсининг майдаланганлик коэффициенти,

Ҳисобий ҳажм асосида юк идиш яъни клет тури танлаб олинади. Танланган клет ҳажми вагонга ҳажмига мос бўлиши керак.

Танланган клет юк кўтариш қобилиятига кўра текширилади яъни

бу ерда - танланган клетнинг юк кўтариш қобилияти, т;

- вагончаларнинг умумий ўажми , м³;
- вагончалар сони, ёки ;
- вагончанинг массаси;
Клетли юк кўтариш қурилма юк ва одамларни ташишга мўлжаланган бўлса у ҳолда идиш, кон ишлари жадал олиб бориладиган сменадаги одамлар сонига кўра, юқорида келтирилган нормалар бўйича текширилади.

1.