3. Moddiy nukta dinamikasi

2. Moddiy nukta kinematikasining elementlari.
Mexanik xarakatni shartli ravishda ikkiga bulib urganiladi: birinchi kismi – kinematikada jismlar xarakati geometrik nuktai nazardan, ya’ni xarakatni vujudga keltiruvchi sababga boglamay tekshiriladi.
Biror moddiy nuktaning xarakatini kuzataylik. Kuzatish boshlanganda moddiy nukta fazoning A nuktasida joylashgan bulsin. A nuktaning fazodagi urni (vaziyati) ni r radius-vektor orkali ifodalaylik.
∆t vaktdan sung moddiy nukta xarakatlanib fazoning V nuktasiga kelib koladi. Moddiy nuktaning bu vaziyati r radius-vektor orkali ifodalanadi. U xolda moddiy nuktaning oxirgi va boshlangich vaziyatlarini ifodalovchi radius-vektorlar ayirmasi, ya’ni A va V nuktalarni birlashtiruvchi A dan V tomon yunalgan

vektor moddiy nuktaning kuchishi deb ataladi.

Moddiy nukta A dan V ga yetib kelguncha bir kator oralik vaziyatlardan utadi. Bu vaziyatlarni ifodalovchi nuktalar ∆_s egri chizikni tashkil etadi. Bu egri chizik moddiy nuktaning trayektoriyasi deb, egri chizik uzunligi esa moddiy nuktaning bosib utgan yuli deb ataladi.
Moddiy nuktaning xarakatlanish jarayonida uning fazodagi vaziyati vakt utishi bilan uzgaradi. Bu uzgarish kanday jadallik bilan sodir bulayotganini xarakterlash uchun tezlik tushunchasidan foydalaniladi.
Xususan, ∆t vakt davomidagi moddiy nuktaning kuchishi ∆r bulsa,

kattalikni urtacha tezlik deb ataladi. ∆t vaktni cheksiz kichraytirilganda ifoda intiladigan limitni moddiy nuktaning oniy tezligi deb ataladi, ya’ni

Elementar yul uchun mos ravishda dr va ds belgilashlar kiritsak, deb yoza olamiz.
Moddiy nuktaning tezligi vektor kattalik bulib, u kuchish vektoridan vakt buyicha olingan birinchi tartibli xosila tarzida, moduli esa yuldan vakt buyicha olingan birinchi tartibli xosila tarzida xam aniklanishi mumkin, ya’ni

Tezlikning SI dagi ulchov birligi – metr taksim sekund (m/s):
.
Tezlikning ulchamligi – LT^-1. Agar moddiy nukta tezligi vakt utishi bilan uzgarmasa (|V|= const), tekis xarakat amalga oshayotgan buladi. Tezlik vakt utishi bilan uzgarsa (|V| = const) moddiy nukta uzgaruvchan xarakat kilayotgan buladi. Tezlik uzgarishini xarakterlash uchun tezlanish deb ataluvchi kattalikdan foydalaniladi. Moddiy nuktaning tezligi

ifoda bilan aniklanadi. Demak, tezlanish – moddiy nukta tezligining birlik vakt davomidagi uzgarishinixarakterlaydigan vektor kattalik bulib, u tezlik vektoridan vakt buyicha olingan birinchi tartibli xosila yoki kuchish vektoridan vakt buyicha olingan ikkinchi tartibli xosila tarzida ifodalanadi.
Tezlanishning SI dagi ulchov birligi – metr taksim sekund kvadrat (m/s²):