3. O‘zlashtirish, bashorat, ilmiyqiyosiy tadqiqotlar davri. Qiyosiy pedagogikaning rivojlanish bosqichlari

Qiyosiy pedagogika taraqqiyotining uchinchi bosqichi-rivojlanish bosqichi. XX
asr boshlaridan XX asrning 60-yillarigacha.
Bu davrda xorij qiyosiy pedagogikasi juda tez rivojlana boshladi. Qiyosiy pedagogika turli ijtimoiy tuzumdagi mamlakatlar o‘rtasidagi sotsial iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlarni aks ettirdi. Chet el mamlakatiarining pedagoglari mamlakatlarda maktabning rivojIanishini tobora sinchkovlik bilan kuzata boshladilar.
Ularning ko‘pchiligi qiyosiy pedagogikani o‘zlarining sohalari qilib oldilar. Umumiy ta‘limning rivojlanishi va majburiy ta‘lim muddatlarining uzayishi va darajasining oshishi, turli yo‘nalishi, tipi, darajasi, maktablarning rivojlanishi, ta‘lim-tarbiya metodlarini takomillashtirish zaruriyati Yevropa va Amerikadagi ko‘pgina mamlakatlar uchun bir qator umumiy muammolarni ilgari surdi.
Qiyosiy pedagogika bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan Amerikalik olim Pol Monro dunyoning turli mamlakatlar va hududlaridagi ta‘lim va pedagogik nazariyani tarixiy aspektda o‘rganadi va milliy ta‘lim tizimlariga ijtimoiylashtirish ta‘lim va tarbiyaning o‘ziga xos jihatlariga alohida e‘tibor qaratadi. Monroning xizmati shundaki, ta‘lim va tarbiyaga turli xil yondashuvlardagi yutuq va kamchiliklarni qiyosiy-tahliliy o‘rganib, ta‘lim maqsadi va qadriyatlarini ajratadi. Aynan u 1911-1913-yillarda AQSHda birinchi bo‘lib, yaratilgan ta‘lim to‘g‘risidagi ensiklopediyaning ilmiy redaktori bo‘ldi.
Komparativistikaning rivojlanishi turli ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tizimlardagi qizg‘in o‘zgarishlar, ziddiyatlarga to‘g‘ri keldi. Bu davrda qiyosiy pedagogikaga oid tadqiqotlar bilan shug‘ullanadigan tashkilot tarmoqlari ancha kengaydi. Binobarin, xalqaro ta’lim byurosi tashkil etilib, u qiyosiy pedagogikaga oid tadqiqotlarni munofiqlashtiruvchi markaz sifatida faoliyat ko‘rsata boshladi. Shuningdek, maxsus xalqaro davriy nashrlar: ―Ta‘lim va tarbiyaning xalqaro yillik nashri‖ ―Ta‘lim yillik nashri (AQSh), ―Xalqaro pedagogik jurnal (Germaniya) va Qiyosiy pedagogika metodologiyasi va aniq tadqiqotlar bilan I.Kendel, P.Monro, V.Rassel (AQSh), N.Xens (Angliya), F.Shnayder (Germaniya), P.Rosselo (Shvetsariya) kabilar jiddiy shug‘ullandilar.
1917 yildagi rus inqilobidan keyin qiyosiy pedagogika Rossiya u bosib olgan davlatlarda rivojlana boshladi. Maorif xalq maorif Xalq kommisariyati tizimida faoliyat ko‘rsatgan bir guruh pedagoglar xorij pedagogik nazariyasi va maktab amaliyotini o‘rganish bilan shug‘ullana boshladilar. Bu tahlilning ustivor yo‘nalishi xorij davlatlaridagi ta‘limning aynan maktab tizimi edi. Bu davrga kelib, pedagoglar va keng jamoatchilik uchun turli pedagogik jurnallar chop etila boshlandi. ―Boshlang‘ich ta‘lim (―Nachalnaya shkola), ―O‘qituvchi (―Uchitel‖),
―Tarbiya uchun jurnal (―Jurnal dlya vospitaniya) va boshqalar shular jumlasidandir. ―Yangi maktab sari yo‘l (―Naputyax novogo shkole) jurnalida xorij ta‘lim tizimi tahliliga oid maqolalar doimiy ravishda chop etib borildi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, o‘sha davrda pedagoglar ―maorif so‘zini juda ko‘p va tez-tez qo‘llaganlar. Zamonaviy pedagogik leksikonda esa, bu so‘z kamdan-kam qo‘llanadi. Maorif tushunchasi ta‘lim va bilimni tarqatish ma‘nosida qo‘llanilib, o‘sha paytda yangi ijtimoiy formastiyaga ko‘tarilgan davlat uchun juda zarur edi. Chunki o‘sha davrda aholining ko‘p qismi, shuningdek, kattalar orasida ham savodsizlik ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan. Shuning uchun ham ta‘lim boshqaruvi bilan shug‘ullanuvchi komissariyat (hozirgi sinonimi vazirlik) Xalq maorifi komissariyati deb nomlangan. 25

Ular XIX asrning II yarmida maydonga kelgan ma‘rifatchilik harakatining merosxo‘rlari sifatida butun o‘lkada katta obro‘ga ega bo‘lib, rus, ozarbayjon, tatar va boshqa qardosh xalq pedagoglarining ta‘lim-tarbiya haqidagi fikrlarini hamda darsliklarini o‘rganib o‘lka maktablarida keng yoyishda jonbozlik ko‘rsatdilar. Turkistonda ochilgan rus va tatar muallimlari boshchilik qilgan o‘zbek maktablarida qo‘llangan usullardan foydalanib o‘zlari tashkil qilgan maktablarda uzoq vaqt davom etgan ―Hijo usuli o‘rniga ―usuli savtiya‖da ta‘limni tashkil qildilar va darsliklar yaratdilar.

Mamlakatimizda 20 asrning boshlarida yangi ta‘lim tizimi jadallashdi, o‘zbek ma‘rifatparvarlari tomonidan chet el pedagogik tajribasini o‘rganishga katta e‘tibor qaratildi. Davlatning qiyin iqtisodiy ahvoliga qaramay, pedagoglar va maorif arboblari ta‘lim sohasidagi yangi konsepsiyalar va haqiqiy o‘zgarishlar bilan tanishtirish maqsadida talabalarning chet el safarlari uchun mablag‘ topar edilar. O‘zbek maktabi amaliyotiga ba‘zi g‘arbiy didaktik yangiliklarni kiritishga urinishlar bo‘ldi. Bu urinishlar har doim ham samarali bo‘lavermas edi, ammo ular ta‘limni abstrakt xarakterini yengish uchun va o‘z maktablarida o‘quv jarayonini faollashtirish uchun chet el tajribasidan foydalanishga intilishni aks ettirar edi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, G‘ozi Yunus, Xurshid va boshqa ziyolilar madaniyat, maorif sohalarida jonbozlik ko‘rsatdilar va yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini yaratish sohasida faoliyat olib bordilar.
Ma‘rifatparvarlar 1906 yildayoq ―Taraqqiy deb nomlangan gazeta nashr ettirib,o‘z g‘oyalarini tarqata boshladilar, oradan ko‘p o‘tmay, Xurshid, ―Shuhrat singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko‘rdi. 1922—1923 yillarda Fitrat Buxoro Xalq Respublikasining maorif noziri sifatida barcha o‘zbek, tojik va boshqa millatlarning bolalari uchun maktablar ochish, o‘quvchilarga metodik qo‘llanmalar tayyorlash sohasida katta ishlar olib bordi. Xotin-qizlar maktablarini ko‘paytirishga, xotin-qizlarni ma‘rifatga tortishga alohida e‘tibor berdi.
Fitrat o‘sha yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Germaniyaga, Turkiyaga talabalar yuborish, u yerdagi ilg‘or Yevropa ta‘lim-tarbiyasi, ilm-fan, texnika sirlarini o‘rganish, yangi Buxoro Xalq Respublikasi va Turkistonda maorif va madaniyatni rivojlantiruvchi mahalliy milliy kadrlar tayyorlash tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Ayni chog‘da Buxoro Xalq Respublikasi raisi Fayzulla Xo‘jaev ham Turkiston Sho‘rolar Respublikasi rahbarlari Turar Risqulov, Abdullo Rahimboev, Nazir To‘raqulovlar bilan birga Buxoro va Toshkent, Samarqand va Farg‘ona, Xo‘jand va Xivadan Sattor Jabbor, Sayidali Xo‘ja, Maryam Sultonmurodova, Hayriniso Majidxonova, Saida Sherahmad qizi Ahmad Shukriy, Ahmadjon Ibrohimov kabi o‘nlab mahalliy millat o‘g‘il va qizlarini Germaniyaga o‘qishga yuboradi. Ularning ahvoli, moddiy va ma‘naviy, tarbiyaviy ishlaridan xabardor bo‘lib turadi. Germaniyadagi o‘zbek talabalari ―Ko‘mak‖ nomli o‘zbekcha jurnal chiqarishadi.
O‘lkada olib borilgan siyosat tufayli o‘zbek xalqi o‘z tarixi, milliy urf- odatu an‘ana, umuminsoniy qadriyatlarini bilish va o‘rganish imkoniyatlaridan mahrum bo‘ldi. Millat taqdiri, maorif ravnaqi uchun jon fido qilgan, erkin, hur fikrli alloma ma‘rifatparvarlar—Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori Abdurashidxonov, Elbek, Otajon Hoshimov, Shokir Sulaymon, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy qatl etildi. Usmon Nosir, Botu va boshqalar Sibirga surgun qilindi.
Turkiston o‘lkasida yuz bergan to‘ntarish ma‘rifatning, ijtimoiy tuzumning, ishlab chiqarishning sezilarli darajada rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. O‘lkada juda ko‘plab ziyolilar etishib chiqdi, savodsizlikka barham berildi. Lekin kezi kelganda shu narsani ham qayd etish kerakki, Oktabr to‘ntarishi o‘lkada, sobiq sovet ishlarini amalga oshirishda katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, o‘zbek milliy qadriyatlariga putur yetkazishga, milliy xalqni ruslashtirishga harakat qilingani, ma‘naviyatimizning yo‘qolayotganligiga, tariximizning toptalishiga urinishlar bo‘lganligini hech kim inkor etolmaydi, albatta. Chunki har qanday xalq o‘z milliyligi, qadriyatlari va madaniyati bilan buyukdir. O‘zbek xalqining ana shu buyukligi ruslar istilosi ostida ko‘p yillar davomida toptalib, oyoq osti qilindi. Endilikda shukrlar bo‘lsinki, mustaqillik sharofati bilan yo‘qotayozgan barcha milliy va ma‘naviy boyliklarimiz, qadriyatlarimiz tiklanmoqda. 26

Xorij davlatlari maktab tajribasi va pedagogik nazariyasi bilan yaqindan tanishish uchun chet el pedagoglari va olimlarining sobiq sovet ittifoqiga va sovet pedagoglarining xorij davlatlariga safari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu o‘sha davrda sovet pedagogikasining rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. XX asrning 30- yillarida sobiq sovet ittifoqiga dunyoning turli davlatlaridan ko‘pgina pedagog va psixologlar tashrif buyurardi. Ular orasida mashhur amerikalik olim, pedagog, psixolog, nazariyotchi va amaliyotchi, zamonaviy Amerika ta‘limining nazariy asosini yaratgan Djon Dyu ham bor edi. Uning jahon hamjamiyati ta‘lim tizimini takomillashtirish va modernizatsiya qilish uchun bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan qator asarlari va maqolalari rus tiliga tarjima qilindi.

O‘sha davrda xorij pedagogik tajribasini tahlil va tadqiq qilishga oid izlanishlar bilan P.F.Kapterev, P.G.Mijuyev, A.P.Pinkevich va boshqa qator rus olimlari shug‘ullandilar. Shuningdek, A.P.Pinkevich redaktorligida ―Xorij pedagogikasi Byulleteni‖ chop etila boshlandi. A.P.Pinkevich rus ta‘limi muammolarini Amerika, Fransiya, Germaniya, Avstriya va boshqa davlatlar pedagogik muammolarini qiyosiy tahlil qilish barobarida o‘rgandi. Shu bilan bir qatorda ijtimoiy muhit va undagi o‘zgarishlarning o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasiga ta‘siri muammolariga alohida e‘tibor qaratdi. P.F.Kapterev esa, umuminsoniy qadriyatlar xalq va milliy qadriyatlarni umumlashtirgan bo‘lib, ular tabiiy ravishda istalgan jamiyatning ijtimoiy mavqeiga ko‘ra farqlanishini ta‘kidlaydi. Shuning uchun ham uning fikricha, turli davlatlardagi ta‘lim tizimining umumiy, universal jihatlarini o‘rganib, ularni boshqa xalqlarning mental xususiyatidan qat‘iy nazar qo‘llash mumkin bo‘lsin. Shu ma‘noda uning pedagogik qarashlari kosmopolitik xarakterga ega edi. P.D.Mijuev – G‘arbiy Yevropa, Amerika va Osiyo ta‘limi to‘g‘risidagi ko‘plab asarlarning muallifidir. U keng ko‘lamdagi tadqiqotlar olib borgan pedagog bo‘lib hisoblanadi. P.D.Mijuev taniqli chet el pedagoglarining faoliyatini tahlil qildi va umumlashtirdi, chet el ta‘limi muammolariga oid qator maqola kitoblar chop etdi. P.D.Mijuevning qiziqishlari sohasiga Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, AQSh, Angliya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarning ta‘lim tizimi ham kiradi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, qiyosiy pedagogika taraqqiyotining bu bosqichida o‘ziga xos jihat–bu ikki siyosiy tuzumning (sotsialistik va kapitalistik) g‘oyaviy qarama-qarshiligi yaqqol aks etib turar edi. Bu esa o‘z navbatida ta‘lim tizimlari mazmun-mohiyatiga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Bu qarama-qarshilik ayniqsa, 1929 yildan boshlab keskin tus oldi. Shundan so‘ng qattiq senzurali taqiqlar xorij davlatlari ta‘limi to‘g‘risidagi obyektiv ma‘lumotlarni tadqiq qilish va nashr etishga yo‘l qo‘ymadi. Hatto xorij ta‘limini tadqiq qilgan ba‘zi olimlar repressiyaga uchragan edilar (A.P.Pinkevich).
Pedagog olimlarning xalqaro miqyosda zarurligi turli xil region va xalqaro
ilmiy tadqiqot tashkilotlari tashkil topishiga olib keldi. Kolumbiya universitetining pedagogika kolleji qoshida xalqaro institut (AQSH), 1925 yildan boshlab Berlindagi ta‘lim-tarbiya markaziy institutning chet el pedagogikasi va maktabi bo‘limi o‘zining ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyatini kuchaytirdi. Qator vaqtli nashrlar chop qilindi. Kolumbiya institutining AQSh ―Maorif yilnomasi 1934 yilgacha nemis, ingliz va fransuz tillarida chop etilgan. ―Xalqaro pedagogik jurnal (Germaniya) va boshqalar. Yevropa va Amerikada ilmiy konferensiya va seminarlar tashkil qilindi. Turli mamlakatlarda ta‘lim sistemasi bilan tanishish maqsadida chet ellarga borish, xalqaro uchrashuvlar va chet el maktabini o‘rganishning boshqa turlari keng rivojlandi.
Qiyosiy pedagogik tadqiqotlarning amaliy vazifasi kengaydi. Qiyosiy tadqiqot ishlari ancha chuqurlashib, maqsadga yo‘naldi. Mamlakatlarning madaniy-tarixiy va sotsial-iqtisodiy sharoti tufayli XX asrda qiyosiy pedagogika pedagogikaning mustaqil sohasi bo‘lib ajralib chiqdi. Qiyosiy pedagogika nazariyasi masalalariga bag‘ishlangan bir qator ishlar e‘lon qilindi. Yevropa va Osiyo mamlakatlarida xalq revolyutsiyalari g‘alaba qozonishi, sotsialistik mamlakatlarning o‘z mustaqilligini e‘lon qilishi, xalq maorifi sistemasiga ta‘sir ko‘rsatdi.
1945 yili Parijda BMT tashkiloti (YUNESKO) tuzildi. Xalqaro pedagogika sohasidagi tadqiqotlar uchun kerakli ma‘lumotlar ko‘paydi. Jahon mamlakatlarida maorifning ahvoli haqida yilnoma nashr qilina boshladi. Qiyosiy pedagogika muammolari bo‘yicha xalqaro anjuman uyushtirildi. 1956 yillarda AQSH 27

qiyosiy pedagogika jamiyati yuzaga keldi. Londonda Yevropa Qiyosiy pedagogika jamiyati tashkil qilinib, vazifalari belgilab olindi.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng AQShdagi Qiyosiy pedagogika Jamiyati sohaga oid muammolarni o‘rganishga kirishdi. Shunday tashkilotlar jumlasiga: Buyuk Britaniya, GFR, Belgiya, Ispaniyada bo‘limlari bo‘lgan Londondagi Yevropa Qiyosiy pedagogika Jamiyati, Avstriya, Kanada va Yaponiya jamiyati, Gamburgdagi pedagogika instituti, Zalsburg (Avstriya) dagi qiyosiy pedagogika instituti, Kyusyu universiteti qoshidagi qiyosiy pedagogika instituti hamda pedagogik tadqiqotlar davlat instituti (Yaponiya) va boshqalar ham kiradi. Bu davrda Yevropa qiyosiy pedagogika jamiyati hamda Butundunyo qiyosiy pedagogika jamiyati kengashi faol ish olib boradi, kongresslar tashkil etadi. Qator xalqaro jurnallar: ―Qiyosiy pedagogika‖, ―Qiyosiy pedagogika bo‘yicha axborot‖,
―Ta‘lim dunyosi‖ kabilar chop etila boshlandi.