3. Standartlashtirish sohasidagi asosiy atama va tushunchalar

Korxonalarda standartlashtirishning vazifalari
Reja:

• 
  1. Standartlashtirishning qisqacha tarixi.
  
• 
  2. Standartlashtirishning maqsad va vazifalari.
  
• 
  3. Standartlashtirish sohasidagi asosiy atama va tushunchalar.
  
• 
  4. Standart turlari va toifalari.
  
• 
  5. O‘zbekistonda standartlashtirishni rivojlanish sanalari.
  

Tayanch iboralar: standart, standartlashtirish, xalqaro standartlashtirish, mintaqaviy standartlashtirish, milliy standartlashtirish, xalqaro standart, mintaqaviy standart, davlatlararo standart, milliy standart, korxona standarti, rahbariy hujjat, texnikaviy shartlar, yo‘riqnoma.


1. Standartlashtirishning qisqacha tarixi
Korxonalarda halqaro standartlar asosidagi sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish – korxona eksport saloxiyatini oshirish garovidir
Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishi uchun xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish, mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish va respublikamizda ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarni dunyo bozoriga olib chiqish masalasi quyilgan. Bu tadbirlarni samarali amalga oshirish maqsadida ishlab chiqarish korxonalarida xalkaro ISO standartlari talablari asosida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish bugungi kunning dolzarb masalasiga aylangan.
Ushbu mavzuni yoritish maqsadida joriy yilning 4 may kuni “Respublika sinov va sertfiikatlashtirish markazi” davlat korxonasi ishtirokida “O‘zbek-Turk test markazi”da matbuot anjumani tashkil etildi. Ushbu matbuot anjumanida “Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi” davlat korxonasi direktori J.N.Shukurov, Sifat tizimlarini joriy etish bo‘limi boshlig‘i A.R.Rasulov, “Andijon sinov va sertifikatlashtirish markazi” davlat korxonasi menejment tizimlarini sertifikatlashtirish idorasi rahbari Z.A.Xamidova, “Samarqand sinov va sertifikatlashtirish markazi” davlat korxonasi menejment tizimlarini sertifikatlashtirish idorasi rahbari F.G.Shakirova ishtirok etishdi. 
Anjuman davomida ishtirokchilar o‘zlarining prezentatsiya materiallari bilan ishtirok etib, xalqaro ISO standartlarining joriy etilishi mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirilishida, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni dunyo bozorida raqobatbardoshliligini oshirishda, xamda mahalliy va xorijiy iste’molchilar ishonchini qozonishda tutgan ahamiyati va o‘rni hakida ma’lumot berishdi. 
Mamlakatimiz korxonalarida sifat tizimlarini joriy etib sertfiikatlashtirish ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda sifat tizimlarini sertifikatlashtirish idoralari ahamiyati katta. Bugungi kunga kelib ularning sonini 27 taga yetkazildi, shundan 10 ta sertifikatlashtirish idoralari xalqaro darajada akkreditatsiyadan o‘tkazilgan idoralar hisoblanadi.
Prezidentimizning 2017 yil 28 apreldagi “Uzbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertfiikatlashtirish agentligi faolityaini takomillashtirish choralari tug‘risida”gi PQ2935 sonli qaroriga asosan mahsulotlar raqobatbardoshligini ta’minlash va savdodagi texnik to‘siqlarni bartaraf etish maqsadida 2017-2020 yilga qadar 9158 ta (2017 yilda 2096 ta, 2018 yilda 2216 ta, 2019 yilda 2387 ta va 2020 yilda 2459 ta) korxonalarda menedjment tizimlarini joriy etish belgilangan.
Ushbu qarorning maqsadi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish tizimlarini takomillashtirish, xalqaro standart va texnik reglamentlarni tizimli joriy etish hamda Respublika milliy etalonlar bazasini rivojlantirish orqali mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish hamda Agentlik strukturasini xalqaro talablarga muvofiq shakllantirishdan iborat
Shuni alohida ta’kidlash joizki, xalqaro darajada akkreditatsiyadan o‘tkazilgan idoralar qatoriga “RSSM” DK ning Andijon va Samarkand hududiy sinov va sertfikatlashtirish markazlari qoshida tashkil etilgan sifat tizimlarini sertifikatlashtirish idoralari xam qo‘shildi.
“Samarkand SSM” DKning SMT sertifikatlashtirish idorasi tomonidan yengil sanoat, qurilish, mexmonxona va restoran xizmatlari, nashriyot, moliyaviy vositachilik va ko‘chmas mulk ijarasi, ta’lim sohalari bo‘yicha faoliyat yurituvchi korxonalarni halqaro darajada sertifikatlashtirish amalga oshirilsa, “Andijon SSM” DKning SMT sertifikatlashtirish idorasi tomonidan metall va metall mahsulotlari, transport vositalari, ulgurji savdo, mashina va mototsikllarni ta’mirlash va xo‘jalik mahsulotlari, jamiyat boshqaruvi, ta’lim sohalari bo‘yicha faoliyat yurituvchi korxonalarni xalqaro darajada sertifikatlashtirish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. 
Natijada ushbu korxonalar tomonidan ishlab chikarilayotgan maxsulotlar va xizmatlar xalkaro darajada tan olinishiga erishiladi. 
Yuqorida keltirilgan fikrlarni davom ettirgan holda aytish mumkinki, respublikamizda standartlashtirish sertifikatlashtirish va sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish sohalarida amalga oshirilayotgan isloxotlarning uzluksiz davom ettirilishi barcha mahalliy ishlab chiqaruvchilarimizning ishlab chiqarayotgan mahsulotlarini halqaro miqyosda tan olinishini asosiy omillaridan biridir. Inchinun, mahsulot ishlab chiqaruvchilarni halqaro sertifikatlarga ega bo‘lishi, ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni halqaro darajada tan olinishi erishilayotgan yutuq va muvaffaqiyatlarimizni mustahkamlaydi.
Standartlishtirish sohasida xilma – xil atamalar mavjud. Turli xildagi buyumlarni, ularning tavsiflarini, usullar va belgilashlarning sonini qisqartirish jarayonini xar xil mamlakatda turlicha ataladi. Masalan, bu jarayonni AQSH va Angliyada «Standardization”, Germaniyada “Normung” va Frantsiyada “Normalisation” deb ataladi. Agarda standartlashtirish bilan shug‘ullanadigan tashkilotlarning nomlari taqqoslansa, u holda ko‘pchilik Yevropa tashkilotlari o‘z nomlarida “Normlien” (Shveytsariya), “Normalisatie” (Gollandiya) va h.k. so‘zlarni ishlatadilar. Keltirilgan barcha xorijiy atamalar ingliz tiliga “ Standartization“ atama bilan, italyan tiliga esa “Unificazione“ atama bilan tarjima qilinadi
XX asr boshlarida Rossiyada yolg‘iz “normalizatsiya” atamasi qo‘llanilgan va u mashinasozlik sanoatida hozirgi paytgacha ishlatilib kelinmoqda.
Kishilik jamiyatining «qoidalarni belgilash va qo‘llash» ga bo‘lgan ehtiyoji juda qadim zamonlarda paydo bo‘lgan. Alifbe, yil hisobi, hisob tizimlari (sistem otscheta), pul va og‘irlik birliklari – bularning hammasi standartlashtirishga qo‘yilgan dastlabki qadamlardir.
Tarixshunoslar standartlashtirishga asoslangan muhandislik faoliyatni Qadimgi Misrda ehromlarni barpo etish mobaynida vujudga kelgan deb hisoblaydilar (taxminan 5000 yil avval). Qurilish uchun ishlatilgan toshlar ma’lum bir aniq o‘lchamlarga ega bo‘lgan, busiz ehromlarning to‘g‘ri geometrik shakli va ularni asrlar davomida uzoq vaqt saqlash mumkin emas edi. Taxminan 50 asr davomida saqlanib, bizgacha yetib kelgan bu qurilmalar juda yuqori sifat va aniqlik bilan ishlangan. Toshlarga shunday aniqlik bilan ishlov berilganki, natijada bir – birlari bilan yondoshganlarining orasidan ingichka ignani ham o‘tkazib bo‘lmaydi.
Balandligi 90 metrli Vavilon minorasini (eramizdan taxminan ming yil ilgari) qurishda ma’lum o‘lchamli 85 mln. dan ortiq pishiq g‘ishtlar ishlatilgan edi, shu bilan birga ularni terishda bog‘lovchi material (asfalt) qo‘llanilgan. Minoraning 15 – chi yuqori qavati sirlangan moviy g‘ishtlar bilan qoplangan bo‘lib, ularni yasash nafaqat o‘lchamlari standart talablariga rioya qilingan bo‘lishini, balki tayyorlash usuli qoidalari majmuini ishlab chiqish va bu qoidalarga rioya qilishni talab qilar edi.
Qadimgi Misr harbiy texnikasida standartlashtirish qo‘llanilgan. Masalan, bundan 4200 yil ilgari o‘sha zamondagi harbiy mashinalarni – manjaniq (katapulta) larni loyihalashda va ishlab chiqarishda nisbiy o‘lchamlar usuli qo‘llanilgan bo‘lib, bunda manjaniq barcha detallarining o‘lchamlari bitta bosh parametrdan, ya’ni shu manjaniq otadigan o‘q (strela) ning uzunligiga mos qilib olingan.
Standartlar Uyg‘onish davrida katta kemalar qurishda tadbiq etila boshlandi (XV asr). Buning natijasida kemalar ishlab chiqarilishi potok(oqim) usulda tashkil qilindi.
Rossiyada Ivan IV ning 1535 yildagi Farmoni standartlashtirishga asos soldi. Bu Farmonda to‘p yadrolarining o‘lchamlarini kalibrlar bilan nazorat qilish ko‘zda tutilgan. XIX asr o‘rtasi XX asr boshlarida temir yo‘l transportidan keng foydalanish standartlashtirishning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Bu vaqtlarda temir yo‘l relslari orasidagi masofa, vagonlarning rangi, asosiy qurilmalarning balandliklari, g‘ildiraklar diametrlari, temir yo‘l qurilishida qo‘llaniladigan qurilish materiallari uchun standartlar ishlab chiqildi.
Standart so‘zi inglizcha “Standart” so‘zdan olingan bo‘lib, me’yor, o‘lcham, andoza degan ma’nolarni bildirib, me’yoriy hujjat nomi bilan yuritiladi.

Standartlar darajasiga qarab, halqaro, mintaqaviy davlatlararo, milliy va korxona miqyosida faoliyat ko‘rsatadi.

Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqish va uni ishlab chiqarishga qo‘yish bosqichida yangi mahsulotlarning yuqori sifatli turlarini yaratish va o‘zlashtirishni tezlashtirishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchi oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo‘naltirilgan.
Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o‘z vaqtida yuqori sifatli loyiha – konstruktorlik hujjatlar berish, korxonaning yangi mahsulotini berilgan sifat ko‘rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak bo‘lsa mahsulotning ishlab chiqarishdan olib tashlashni belgilaydi.
Standartlashtirish mahsulot muomalada bo‘lganida va sotish bosqichlarida mahsulotni joylashtirish (upakovka) da yaxshi tartib va sharoitlar yaratishga, yuklashga va joylashtirishga, saqlashga, omborlarda mahsulot sifatini buzilmay saqlashga, transportda olib yurishda, buyumni tarqatish, sotish tashkilotlariga talablar belgilaydi.