3-tema. Biliw teoriyası Joba

Seziwlik biliw
Qálegen zattı tanıp biliw bul-process. Bul processte oy-sezimlik qabıllawdıń birinshiliginen onnan tereńiregine, onıń tiykarın hám mánisin túsiniwge ótedi.
Seziwlik biliw, adamnıń sezim organları tárepinen tikkeley baqlaw bul adamnıń ózin qorshaġan dun`ya menen tikkeley baylanısınıń forması bolıp tabıladı. Seziwlik biliw sırtqı titirkeniwdiń energiyasınıń sanaġa aylanıw faktı. Tikkeley qabıllaw arqalı predmetlerdiń hár túrli belgilerin, qásiyetlerin hám táreplerin tanıp bilemiz. Biraq tek seziwlik obrazlar arqalı ġana olardıń tiykarın tanıp bile almaymız.
Bul birinshi gezekte adamnıń sezim organlarınıń tábiyiy sheklengenligi menen baylanıslı. Adamnıń kózi jaqtılıq tolqınlıqlardıń hámmesin sáwlelendire almaydı.
Adamnıń qulaġı sestiń tolqınların 16 dan 20 mıń gercke deyingi aralıqta ġana qabıllawı múmkin.
Tábiyattıń adamnıń tábiyiy organları qabıllawı qıyın tárepleri jasalma organlar arqalı, máselen, mikroskop, teleskop, lakator, barometr, Geygerdiń schetchigi h.t.b. arqalı ámelge asırıw mumkin. Sonıń menen birge seziwlik biliw hám aljasıq boldıra aladı. Kóriwdegi ótirik, miraj, gallyucinaciyalar, seslik effektler h.t.b. Eger biz biliwde tek seziw organlarınıń kórsetkenlerine isensek, onda N. Koperniktiń geliocentristlik teoriyasın emes, Ptolomeydiń geocentristlik sistemasın maqullaġan bolar edik.
Filosofiyanıń tariyxında bilimlerdiń seziwlik kelip shıġıwına Jańa dáwir oyshılları hám dıqqat bóldi. Máselen, Djon Lokk materialistlik sensualizm principin tastıyıqladı. Sensus -latınsha sóz- sezim, seziw degendi ańlatadı. Djon Lokktıń pikiri: «Burın seziwlerde bolmaġan nárse intellektte de joq».
XVIII ásir francuz materialistleri D. Didro, P. Gol`bax, K. Gel`veciy, J. Lametri hám basqalar biliw processin sensualizm poziciyasınan túsindirdi. Olardıń pikirinshe barlıq bilimlerdiń dáregi - seziwler. Ol adamda seziw organlarına materiallıq predmetler menen qubılıslardıń tásiyrinde ámelge asadı.
Gegel` hám biziń bilimlerimizdiń seziwlik, tájiriybelik kelip shıġıwına úlken dıqqat bóldi hám racionallıq biliw menen ajıralmas birligin maqulladı.
Seziwlik biliwdiń formaları: seziw, qabıllaw, elesletiw.
Biliw tikkeley qabıllawdan baslanadı. Bilimlerdiń baslaması hám dáregi - seziwler hám qabıllawlar. Predmetler hám qubılıslar eń aldı menen adamnıń seziw organlarına tásir etedi. Seziwler adamġa baylanıslı sırtqı ortanıń biziń seziw organlarımızġa titirkendiriwshi sıpatında tásir etiwshi processleriniń tiykarında payda boladı. Sırtqı titirkendiriwshiler, máselen, mexanikalıq qısım, seslik hám jaqtılıq tolqınları, iyisler, dámlik, temperaturalıq tásirler. Olar adamnıń bes túrli sezim organları arqalı qabıllanadı. Olar: kóriw, esitiw, dám seziw, iyis seziw, seziw. Bul sezim organlarına seziwlerdiń bes túri sáykes keledi. Olar: kóriw (jaqtı hám túr), esitiw, dámlik, iyis seziw hám seziwlik (taktillik).
Seziw, sonday-aq organizmniń ishinde ótip atırġan, máselen, as sińiriw, muskullardıń qısqarıwı, bóliniw sıyaqlı processlerdiń tásiyrinde hám ámelge asadı.
Adam qanday predmetti baqlamasın, ol minnetli túrde eń aldı menen seziw organlarına qolaylı hám jeńil belgilerdi, aytayıq, túr, forma, ses, qattılıq, jumsaqlıq, iyis h.t.b. sáwlelendiredi.
Seziwlerdiń hár bir organı nervlik tamamlanıwġa iye. Seziwler ob`ektiv dun`yanıń qubılıslarınıń yamasa predmetleriniń jeke qásiyetleriniń obrazları, sáwlesi, súwreti. Seziwler hám elesletiwler ob`ektiv dun`yanıń sub`ektiv obrazı. Bul degen sóz, yaġnıy obrazdıń sub`ektivligi degen sóz, ol adam basına alıp kelingen hám qayta islengen materiallıq.
Álbette adam mudamı predmetlerdiń jeke bóleklengen qásiyetlerin emes, al onı tutas sáwlelendiredi. Qálegen predmet kóp túrli qásiyet hám qatnaslardan turadı. Máselen, bir qısım qar, ol aq, belgili formaġa, kólem, salmaq h.t.b. iye. Olardıń hámmesin adam birim-birim emes, al tutas qabıllaydı hám mánisine jetedi.
Predmettiń obrazınıń seziw organına tutas tásir etiwi qabıllaw dep ataladı. Ádette qabıllawlardıń tiykarında seziwlerdiń hárqıylı túrleriniń birlespesi boladı. Seziwler hám qabıllawlar adamnıń jámiyetlik mitynet iskerliginiń tiykarında rawajlanadı. Adamnıń qabıllawı haywannıń qabıllawına qaraġanda rawajlanġan, jetilgen. Adam qabıllawların priborlardıń járdeminde kúsheyte aladı.
Seziw hám qabıllawlardıń tiykarında adam miyinde elesletiwler payda boladı. Sırtqı dun`yanıń predmetleri hám qubılısları adamnıń seziw organlarına belgili waqıtqa ġana tásir etedi. Sońınan bul tásir tamamlanadı. Biraq bul tásiriniń izi, este qalıwı izsiz joq bolmaydı, yadta saqlanadı. Miydiń sırtqı dun`yanıń tásiyrin saqlaw hám este qaldırıw hám olardı kerekli momentte qaytadan jańġırtıw uqıbı yad dep ataladı.
Bir waqıtları adamnıń seziw organlarına tásir etip, al sońınan bul predmetlerdiń joqlıġında hám miyde saqlanġan izi boyınsha tiklengen predmetlerdiń obrazları elesletiwler dep ataladı. Elesletiwler-haqıyqatlıqtı biliwdiń seziwlik basqıshınıń joqarġı forması. Bar elesletiwlerden adam hártúrli kombinaciyalar, elesletiwler quradı, demek ózi heshqashan kórmegen predmetlerdiń obrazların jaratıwı múmkin. Hárqıylı elesletiwlerdi jańa obrazlardıń tutas kartinasına birlestiriw hám onı qayta islew qıyallaw dep ataladı.
Qıyallaw adamnıń miyiniń seziwler hám qabıllawlarġa qaraġanda quramalı forması. Biraq biliw hám dóretiwshilik bunda toqtamaydı, tereńge ótedi. Al bul abstrakt oylaw járdeminde ámelge asadı.
Adamnıń ómiri, miynet iskerliginiń talapları qıyın hám kóp túrli. Olar adamnıń aldına zatlardıń tiykarına ótiwdi qoyadı. Ómirdiń eń qıyın máselelerine juwap beriw múmkinshiligi oylaw menen baylanıslı. Oylaw adam miyinde zatlardıń tiykarġı qásiyetleriniń, sebeplik qatnaslarınıń hám nızamlı baylanıslarınıń ulıwmalastırılġan sáwleleniwi.
Oylawdıń járdeminde túsinikler hám pikirlewler payda boladı hám olardıń tiykarında oy juwmaqlarına uqıplılıq rawajlanadı. Túsinikler, pikirler hám oy juwmaqları oylawdıń tiykarġı formaları.
Túsinik-predmetlerdi olardıń ulıwma hám tiykarġı belgilerinde sáwlelendiretuġın oy. Eger biz, máselen, qabıllawda Ivan ya Bazarbaydıń sırtqı kelbetin, al elesletiwlerde ulıwma adamnıń tiplik kelbetin (tuwrı ayaq basıwın, qolların, ayaqların, basın h.t.b.) sáwlelendirsek, adam tuwralı túsinikte bul belgilerdi sáwlelendiriw menen sheklenbeymiz, al onıń júdá tereń, bas belgilerin ashamız. «Adam» túsiniginiń mazmunı onıń óndiris quralların óndiriw hám onıń sırtqı dun`yaġa tásirinde paydalanıw, miyge, sanaġa, sóylewge iye jámiyetlik qubılıs ekenligin qamtıydı.
Ilimiy hám kúndelikli, turmıslıq túsinikler boladı. Ilimiy túsinikler: «massa», «energiya», «differencial», «ximiyalıq element» h.t.b. Ekinshileriniń ishine adamlar kúndelikli ómirde is alıp baratuġın predmetler kiredi. Olar máselen, «ctol», «ayna», «úy» h.t.b. Túsinikler adamnıń basında bir-birinen bóleklengen halda ómir súrmeydi. Qubılıslardıń óz-ara baylanısların hám ġárezliligin sáwlelendiriw ushın twsinikler óz-ara baylanısta boladı. Olar belgili baylanısta, pikirler túrinde ómir súredi.
Pikir - bul oydıń sonday forması, onda túsiniklerdiń baylanısınıń járdeminde birnárse tuwralı oy ya tastıyıqlanadı ya biykarlanadı. Sóylewde pikir gáp túrinde kórinis tabadı. Haqıyqatlıqqa baylanıslı pikirler haqıyqıy ya jalġan bolıwı múmkin. Adamnıń oyınıń haqıyqıylıġı ya jalġanlıġı ámeliyat arqası tastıyıqlanadı hám tekseriledi.
Anaw ya mınaw pikirge adam tikkeley baqlaw jolı menen ya oy juwmaġınıń járdeminde keledi. Oy juwmaġında adamzat oylawınıń dóretiwshilik xarakteri kórinis tabadı.
Oy juwmaġı - bul oylaw procesi hám onıń nátiyjesinde eki ya birneshe pikirlerden jańa pikir kelip shıġadı. Máselen, adam barlıq metallardıń elektr toġın ótkizetuġınlıġın bilgenlikten, mıstıń hám tok ótkizetuġınlıġı tuwralı juwmaq shıġara aladı.
Ilimiy biliwde gipotezanıń áhmiyeti hám joqarı. Ol óz ishine baqlawġa tiykarlanġan faktlardı ulıwmalastırıwġa, bilimlerdiń jámi dáliylenbegen bolsada, tiykarınan shamalawlardı, boljawlardı óz ishine aladı. Ámeliyat gipotezanı juwmaġında teoriyaġa aynaldıra otırıp maqullaydı ya biykarlaydı.
Oylaw processinde ideyalar payda boladı. Ideya haqıyqatlıqtıń sáwleleniwi menen maqsetke ılayıq umtılıwdıń birligi. Máselen, «Kitap jazıw ideyası payda boldı» deydi. Ideya oydan háreketke, ideallıqtan reallıqqa ótiwdiń zárúrli basqıshı, ideya oylawdıń basqa formaları menen tıġız baylanısta boladı. Ideya bul túsinik, pikir hám oy juwmaġı.
Ideyada adamzat oylawınıń konstruktivlik dóretiwshilik xarakteri kórinedi.
Progressiv jámiyetlik ideyalar haqıyqatlıqtı anıq sáwlelendire otırıp, massanı háreketke mobilizaciyalaydı.
Adamzat oylawı salıstırmalı ózinshelikke iye. Bul degen sóz adamnıń oyı qabıllanġan predmettiń hám olardıń baylanısınıń tek ġana kóshirmesi emes, al dóretiwshilik penen sáwlelendiriwi. Bunda oy waqıyalardıń tábiyiy barısınıń aldına kiredi. Bul mániste sana haqıyqatlıqtı tikkeley sáwlelendiriwden ajıralıwı múmkin. Oylawdıń járdeminde adam ilimiy boljawdı ámelge asıradı.
Biliwdegi seziwlik hám racionallıq birlikte. Sezimlik qabıllaw menen oylawdıń birliginiń hám ayırmashılıġınıń ob`ektiv tiykarı - zatlardaġı ishki hám sırtqı táreplerdiń real` birligi hám ayırmashılıġı. Biraq racionallıq penen seziwliktiń birligi olardıń arasındaġı birlikti ġana emes, qarama-qarsılıqtı da boldıradı. Seziw organlarınıń kórsetkishlerine kritikasız qatnas jasaw hár túrli adasıwlarġa alıp keliwi múmkin. Máselen, waqıyalardıń waqıtlıq izbe-izligin qabıllaw geyde sebeplik baylanıs sıpatında, máselen, Kúnniń Jer dógereginde aynalıwı haqıyqatlıq sıpatında kóriniwi múmkin.
Racionalistler seziwlik biliwdi moyınlaġısı kelmeydi. Empirikler sezimlik biliwdiń áhmiyetin biykarlawġa urınadı.
Bul máselege dialektikalıq jantasıw bul eki kóz-qarastı hám metafizikalıq kóz-qaras sıpatında qaraydı.
Haqıyqatlıqtı adamnıń tanıp biliwinde intuiciyanıń roli joqarı. Intuiciya zattıń qubılıstıń mánisine tikkeley dálillewdiń kómegin tiykarlamay aq enisiw. Máselen, tájiriybeli vrach tez ruwxıy keselge dushar bolġan adamnıń tek túrine qarap aq, onıń awırıwınıń mánisin abaylaydı. Intuiciyanıń mánisi sonda, adam argumentlestiriwdiń aralıq zvenoların jiberip aq, juwmaq islenetuġın tiykarġa muwapıq baylanıslardı tolıq sanalı túrde bilmey aq juwmaqqa keliwi múmkin. Intuiciyanıń qudireti, kúshi úlken tájiriybe, teoriyalıq hám ámeliyatlıq oylaw tiykarında boladı.
Intuiciyaġa dialektikalıq jantasıw onı biliwdiń forması sıpatında qaraydı hám ondaġı oy menen sezimniń birligin kóredi.
Intuitivistler intuiciyanı adamnıń ayrıqsha mistikalıq qalatı ayrıqsha ekstaz, diniy qaysarlıq sıpatında túsindirip, usı processte adamġa hesh qanday biliw alġı shártsiz haqıyqat ashıladı deydi de. Al shın mánisinde intuiciya ob`ektiv reallıqtıń logikasın sáwlelendiretuġın oydıń jámlengen logikası.
Qullası, irracionalistlerdiń adamnıń aqıl-oyınıń biliw múmkinshiliklerin biykarlap, birinshi planġa qáte túsindirilgen intuiciyanı shıġarıwı natuwrı. Bul ilimge jat.
Biliw oydıń ob`ektke enisiwi, kiriwi, al bul processtiń biliwlik maqseti haqıyqatqa jetisiw bolıp tabıladı. Haqıyqat degen ne?
Filosoflar arasında haqıyqattı túsiniwge baylanıslı ulıwmalıq joq. Jańa dáwir filosfiyasınıń tiykarın salıwshı F. Bekon, máselen, haqıyqattıń eki túrliligi teoriyasın kóterip shıqtı. Ol bul jerde filosofiyada hám teologiyada biliwdiń predmetin, funkciyaların hám usılların anıq ajırattı. Teologiyanıń predmeti-quday, qudaytanıw. Teologiyanıń funkciyası - diniy táliymattı tiykarlaw hám qorġaw.
Filosofiyanıń predmeti - tábiyat, filosofiyanıń maqseti-tábiyat nızamların úyreniw, tábiyattı biliw metodın islep shıġıw. Sonlıqtan hám teologiyanıń hám filosofiyanıń metodları hár qıylı. Teologiya sezimnen tısqarı ashılıwġa hám shirkewdiń abıroyına súyense, filosofiya oydıń haqıyqatlıqqa sáykes keliwine, haqıyqatqa súyenedi.
Búgingi idealizm ushın haqıyqat bıraz amerika pragmatizminde sub`ektivlikke iye, ne paydalı bolsa, sol haqıyqat. Sonday-aq konvencionalizm hám neopozitivizmde qanday nárse ulıwma moyınlanġan, ulıwma áhmiyetke iye bolsa, sol haqıyqat. Materializm ushın haqıyqat-biziń sanamızda sırtqı dun`yanıń adekvat, durıs, burmalanbaġan sáwleleniwi.
Haqıyqat-biziń dun`ya tuwralı bilimlerimizdiń hám kóz-qaraslarımızdıń dun`yanıń ózine, ob`ektiv reallıqqa sáykesligi bolıp tabıladı. Haqıyqatqa bul qatnastıń avtorı-Aristotel`.
Ob`ektiv haqıyqat- bul biziń bilimlerimizdiń sonday mazmunı, ol bir adamnan ya pútkil adamzattan biyġárez boladı.
Biziń bilimlerimiz ob`ektiv xarakterge iye. Sebebi olar bizden biyġárez ob`ektiv jasawshı dun`yanıń sáwlesi. Ob`ektiv haqıyqattı moyınlaw hám biziń seziw, elesletiwlerimzdi sırtqı dun`yanıń sub`ektiv obrazı sıpatında tán alıw-bul, demek filosofiyalıq materializm poziciyasında turıw degen sóz.
Ob`ektiv haqıyqattı moyınlamaw, biykarlaw-agnosticizm hám idealizm poziciyasında toqtaw degen sóz.
Ob`ektiv haqıyqattı moyınlaw absolyut haqıyqattı moyınlawdı ańlatadı. Biraq sonıń menen birge biliwdiń hárbir tariyxıy bóleginde hárbir konkret adamnıń hám pútkil adamzattıń bilimi absolyut emes, al salıstırmalı (salıstırmalı) xarakterge iye.
Absolyut haqıyqat - bul biliwdiń ob`ekti tuwralı tolıq tamamlanġan bilim, ol biykarlanıwı múmkin emes, al salıstırmalı (salıstırmalı) haqıyqat-bul biliw predmeti tuwralı tolıq emes, tamamlanbaġan haqıyqat. Usı sebepli absolyut haqıyqat-bul tolıq kólemdegi ob`ektiv haqıyqat, al salıstırmalı haqıyqat tamamlanbaġan formadaġı, tolıq emes kólemdegi haqıyqat. Hárbir salıstırmalı haqıyqatta absolyut haqıyqattıń momenti bar. Sebebi qálegen salıstırmalı haqıyqat ob`ektivlikke iye bolsa, ótkinshi emes, absolyut biykarlanbaytuġın bilimniń momenti bar.
Biziń bilimlerimizdiń tereńlesiwi hám keńeyiwi bizdi hár dayım absolyut haqıyqatqa jaqınlatadı. Salıstırmalı haqıyqattı tanıp biliw bizdi absolyut haqıyqatqa jaqınlatadı. Biraq ob`ektiv dun`yanıń sheksiz hám úzliksiz rawajlanıwı sebepli tutas alġanda, biziń bilimlerimiz absolyut emes, al salıstırmalı xarakterge iye. Salıstırmalı hám absolyut haqıyqattıń biliw procesindegi óz-ara baylanısın analizley otırıp, zamanımızdıń iri fizigi Nils Bor 1913-jılı óziniń ataqlı tolıqtırıwshılıq principin usınadı. Bul princip boyınsha belgili qubılıslar toparı ushın haqıyqat ekenligi tastıyıqlanġan bilimler hám teoriyalar keń predmetlik oblastı óz ishine alatuġın jańa hám tereń bilimlerdiń payda bolıwı menen absolyut dárejede jalġan sıpatında ılaqtırılıp taslanbaydı, al salıstırmalı haqıyqatlar sıpatında, bul jańa teoriyalardıń shekli forması hám jeke jaġdayı sıpatında saqlanadı. Máselen, klassikalıq mexanika hám salıstırmalık teoriyası, kvant mexanikası hám maydannıń kvantlıq teoriyası, zatlardıń ximiyalıq qurılısınıń klassikalıq hám házirgi teoriyasınıń óz-ara qatnası.
Dogmatikler hám relyativistler absolyut hám salıstırmalı haqıyqattı bir-birine qarama-qarsı qoyadı.
Biziń bilimlerimiz bir waqıtta hám absolyutlikke hám salıstırmalıkke iye. Tutaslay alġanda biziń bilimlerimiz absolyut emes, al salıstırmalı xarakterge iye.
Gnoseologiyada haqıyqat teoriyasınıń áhmiyetli aspekti haqıyqattıń konkretligi tuwralı gegellik postulat bolıp tabıladı. Gegel`diń pikirinshe abstrakt haqıyqat joq, haqıyqat mudamı konkretlikke iye. Biziń bilimlerimiz haqıyqatqa iye me ya jalġan ba, biliwdiń sub`ekti durıs jolda turama ya adasıwda ma, biziń bilimlerimizdiń absolyutligin ya salıstırmalıgin orınnıń hám waqıttıń konkret shárayatları belgileydi. Orın hám waqıt shárayatları - ózgeristegi faktor. Usı sebepli bir shárayatlarda haqıyqat bolġan nárse ózgergen, ekinshi bir shárayatlarda adasıw ya jalġan bolıwı múmkin.
Haqıyqat máselesin tek sub`ektli-ob`ektli qatnaslar sisteması ramkasında qaraw kerek. Eger haqıyqatqa rawajlanıw kóz-qarasınan kelsek, haqıyqattı process sıpatında qaray otırıp, konkret haqıyqatqa abstrakt haqıyqat qarama-qarsı qoyıladı.
Qálegen haqıyqat biliw barısında rawajlanġanlıqtan óz ishinde hám abstrakt hám konkret momentti qamtıydı. Ol rawajlanıwdıń ózinen keyingi basqıshı ushın abstraktlıqqa iye bolsa, rawajlanıwdıń ózine deyingi basqıshı ushın salıstırmalılıqqa (salıstırmalıkke) iye.
Dun`yanı biliw procesi bul tek teoriyalıq process ġana emes, sonıń menen birge ómirlik, ámeliy process te. Adamzat ámeliyatı filosofiyalıq kóz-qarastan bul adamzattıń tábiyattı sanalı hám maqsetke muwapıq ózgertiwi, sociallıq qatnaslardı qáliplestiriwi boyınsha jámlengen iskerligi, bul miynet processi hám onıń háreket etiwiniń sociallıq-tariyxıy shárayatları menen birligi.
Ámeliyat hár qashan jámiyetlik xarakterge hám tariyxıylıqqa iye. Gnoseologiyada, sub`ektli-ob`ektli qatnaslardıń baġdarında ámeliyat adam tárepinen hám tábiyattı hám sociallıq qatnaslardı qayta ózgertiw boyınsha materiallıq-seziwlik iskerlik sıpatında qaraladı.
Biliw procesi sáwleleniw procesi sıpatında genetikalıq jaqtan, tariyxıy jaqtan adamzattıń jámiyetlik-ámeliyatı menen belgilengen hám janapaylanġan.