Xiii-bap. Karbon kislotalarí HÁm olardín tuwíNDÍlarí

XIII-BAP. KARBON KİSLOTALARÍ HÁM OLARDÍN TUWÍNDÍLARÍ
Uglevodorod molekulasindaǵi bir yamasa birneshe vodorod atomlarinin karboksil gruppaǵa almasiwinan alinǵan tuwindilar karbon kislotalar dep ataladi. Karbon kislotalar uglevodorodliq qaldiqtin xarakterine qarap toyinǵan hám toyinbaǵan, karboksil gruppanin sanina qarap bir tiykarli hám kóp tiykarli kislotalarǵa bólinedi.
Kislotalardin ximiyaliq qásiyetleri karboksil gruppa menen belgilenedi. Karbon kislotalari ushin tómendegi reakciyalar xarakterli:

1. 
   O-H baylanisinin úziliwi menen baratuǵin reakciyalar.
   
2. 
   Karbonil uglerodina tán bolǵan nukleofil reakciyalar (C=O baylanisinin úziliwi, quramali efirlerdin payda boliwi, gidridler menen qálpine keliw)
   
3. 
   Karbonilge salistirǵanda α-uglerod atomina tán reakciyalar (vodorodtin galogenge hám basqa gruppalarǵa almasiwi)
   
4. 
   Dekarboksilleniw reakciyalari
   

Karbon kislotalari mineral kislotalarǵa qaraǵanda kúshsiz. Organikaliq emes kislotalar siyaqli karbon kislotalari da suwli eritpelerde dissociaciyalanadi.
Sonliqtan karbon kislotalarinin eritpeleri lakmustin renin ózgertedi, elektr togin ótkeredi, qishqil dámge iye h.t.b. Karbon kislotalarinin dissociaciyaǵa uqipliliǵi gidroksil gruppadaǵi vodorod atominin háreketshenligine baylanisli boladi.


Laboratoriyaliq jumislar
Tájiriybe – 1. Karbon kislotalar hám olardin duzlarinin suwda eriwshenligi
Reaktivler: qumirisqa kislota, sirke kislota, may kislota, propion kislota, stearin kislota, natriy gidroksidinin 10% li eritpesi, hák suwi, suw.
1)Bir neshe probirka alip, olardin hár qaysisina ayirim - ayrim 3 tamshidan qumirisqa, sirke, may, propion, stearin kislotalardan salin hám barliq probirkalarǵa 1 ml den suw qosin. Probirkalardi shayqan. Bunda stearin kislotadan basqa kislotalardin barliǵinin suwda qálegen muǵdarda eriytuǵinliǵna isenim payda etiwge boladi.
2)Probirkalardin hár birine kúydirgish natriydin 10% li eritpesinen 1 tamshidan tamizin. Probirkalarda shókpenin payda bolmaǵanliǵina, ásirese stearin kislotanin eriwine itibar berin.
3)Probirkalardin hár qaysisina 3 tamshidan hák suwi eritpesinen qosin. Stearin kislotanin natriyli duzi bar probirkada shókpe payda boliwin, basqa probirkalarda bolsa hesh qanday ózgeristin bolmaǵanliǵin baqlan. Stearin kislotanin (joqari molekulali kislotalardin hámmesi) natriyli hám kaliyli duzlari suwda jaqsi eriydi. Stearin kislotanin kalciyli hám magniyli duzlari bolsa suwda erimeydi. Sonin ushin natriyli duz kalciyli duzǵa aylanip shókpege túsedi:





Tómen kislotalardin kalciyli hám magniyli duzlari suwda jaqsi erigenligi ushin shókpe payda bolmaydi. Sabin – stearin kislotanin natriyli duzi bolip tabilip, ol ansat gidrolizlenedi:



Payda bolǵan kúydirgish natriy kirdi jaqsi ketiredi. Qatti suw (quraminda kalciy hám magniy ionlari bolǵan suw) menen kir juwilsa, natriyli duz kalciyli duzǵa aylanip gezleme ústine shógedi:

Tájiriybe – 2. Kislotalardin kúshlerin salistirip kóriw

Reaktivler: qumirisqa, sirke, propion, may kislotalarinin 0,1 n. eritpeleri, lakmus qaǵazi, magniy lentasi.
Úsh probirka alip, olardin hár qaysisina ayirim - ayirim qumirisqa, sirke, propion yamasa may kislotalarinin 0,1 n. eritpelerinen 0,5 ml quyin hám universal indikator qaǵazi menen olardin pH kórsetkishin aniqlan. pH tin en tómen kórsetkishi qumirisqa kislotasinda, son sirke, propion, may kislotalarinda ekenligine isenim payda etin. Probirkalarǵa birdey muǵdarda magniy lentasinan taslan. Olardin qaysi birinde vodorodtin ajiralip shiǵatuǵinliǵin aniqlan. Reakciya tenlemelerin jazin hám alkil gruppanin artiwi menen kislota kúshinin kemeyiw sebebin túsindirin.

Tájiriybe-3. Qumirisqa kislotasin xloroformnan aliw

Reaktivler: xloroform, kúydirgish natriydin 10% li eritpesi.
1) Probirkaǵa 5 tamshi xloroform hám 2 ml kúydirgish natriy eritpesinen salinadi. Son suyiqliqlar aralastirilip probirka qizdiriladi. Bunda xloroformnin gidrolizleniwi nátiyjesinde qumirisqa kislota payda boladi. Kislotanin payda bolǵanliǵin aniqlaw ushin eritpenin bir bólegine gúmis oksidinin ammiaktaǵi eritpesinen bir neshe tamshi qosip qizdiriladi. Bunda probirkanin diywallarinda ayna tárizli gúmis metalinin payda boliwi yamasa shókpege túsiwi eritpede qumirisqa kislotasinin payda bolǵanliǵin kórsetedi:

Tájiriybe-4. Sirke kislotasinin aliniwi

Reaktivler: natriy acetat, koncentrlengen sulfat kislota.
Probirkaǵa 1 g natriy acetat hám koncentrlengen sulfat kislota salinadi hám aralaspa qizdiriladi. Bunda sirke kislotanin puwlari ajiralip shiǵadi. Oni sirke kislotasinin ózine tán iyisinen hám probirka awizina tutilǵan lakmus qaǵazinin qizil renge boyaliwinan koriwge boladi:

Tájiriybe-5. Kislotalarǵa kaliy permanganattin tásiri

Reaktivler: qumirisqa kislota, sirke kislota, kaliy permanganatin1% li eritpesi, sulfat kislotanin 10% li eritpesi, hák suwi.
Probirkaǵa 1 ml qumirisqa kislota, 1 ml sulfat kislota eritpesi hám 2 ml kaliy permanganati eritpesi salinip, probirkanin awzi iyilgen shiyshe nay ornatilǵan probka menen jawiladi. Nayshanin ekinshi ushi hákli suw salinǵan probirkaǵa túsiriledi. Bunnan keyin aralaspa qizdirilsa, eritpe rensizlenedi, hákli suw bolsa ilaylanadi:



Bul reakciya sirke kislotasi menen ótkerilse, eritpenin reni ózgermeydi.
Bir tiykarli toyinǵan karbon kislotalari oksidlewshilerdin tásirine shidamli boladi. Tek ǵana qumirisqa kislotasi ǵana molekulasinda aldegid gruppasi bar bolǵanliǵi ushin ǵana oksidlenedi.