3 Tema Gewrek ósimliginiń shiyki organları, ximiyalıq quramı isletiliwi. Gewrekden smola alıw usılları. Joba

Gewrekden smola alıw usılları
Gewrek túbirinen smola alıw may ayınan baslanıp kuzgacha dawam etedi, sol sebepli de smola alıw dáwirleri báhár hám jaz mawsimleri dáwirlerine bólinedi. Báhárgi basqısh bul tayarlanıw dáwiri esaplanada. Bul basqıshda jelim-smola tayarlanatuǵın maydan belgilenip, Gewrekni ulıwma rezervi anıqlanadı hám jelim-smola alınatuǵın ósimlikler belgilenip shıǵıladı. Gewrek, eskertip ótkenimizdek, monrokarp ósimlik bolǵanlıǵı ushın barlıq tupida poyasi bolmaydı. Sol sebepli de ósimliktiń túbirin poya hám jer ústki japıraqlardan tazalap, smola alıwǵa tayarlaw kerek. Onıń ushın, Gewrek túbiri átirapın 5 - 10 sm tereńlikte hám 20 -25 sm keńlikte kovlab, túbirdiń tóbe bólegi ashıladı, jawın suwidan qorǵaw ushın salma ashıp qóyıladı
Smola alıw tártibi
Ekenin aytıw kerek, Gewrekning túbiri qalın, 1-1, 5 metr hám odan da uzınlıqǵa iye bolıp jerge tereń jaylasqan, sırtqı kórinisten aǵıw hám bawırrang kóriniste bolıp, túbiriniń ishinde bolǵanları kóplegen tamırlardan ibarat bolıp, bul tamırlardan sutke uqsaǵan jelim-smola biologiyalıq aktiv element ajralıp shıǵadı.
Gewrek túbirin ústki bólegi ashılǵannan keyin, smola alıw ushın kesip qóyıladı hám túbir ústi quyash nurı hám sırtqı tásirinlerden qorǵaw ushın arnawlı kesilgen karton menen jasırıp qóyıladı. Nátiyjede jelim-smolani túbirden joqarı kesilgen tárep kóteriliwge múmkinshilik jaratıladı, 5-6 kún ótkennen keyin, birinshi hám úshinshi kesimde sapalı “donak” shirasi jıynaladı hám tóplanǵan jelim jiynastırıp alınadı, keyin taǵı jańa orından kesip qóyıladı, máwsim dawamında, ósimlik túbiriniń úlken-kishiligine qaray 20 -30 márte kesiw múmkin. Jazǵı basqıshda da smola tayarlaw jumısları tap báhárgi basqısh sıyaqlı dawam ettiriledi, jazǵı basqıshnı báhárgi basqıshdan ayırmashılıǵı sonnan ibarat, jazda ósimlik poyalari hám japıraqları qurib, túbirden ózleri ajraladi`, qalǵan jumıslar tap báhárdegi sıyaqlı dawam etdiriladi. Máwsim tawsılǵannan keyin hár bir tupni ústin topıraq menen jawıp qoyıw kerek, keyingi jılǵa taǵı shira jıynaw ushın.
Maǵlıwmatlar sonı kórsetedi, ústi jabılǵan ósimlikler maydanından 80-85% shira beredi.
Biziń respublikamızda bolsa Gewrek jelimdi tayarlaw rásmiy 2006 jıldan baslandı. Sol sebepli de Gewrekdan smola-elim alıw ushın birinshi náwbette Gewrekni tábiy biologiyalıq hám ekspluatatsion rezervlerin anıqlap, úlken masshtab daǵı kartasın tuzib olardan tábiyaatqa zálel jetkizbewden paydalanıwdı shólkemlestiriw, tábiy sharayatta qayta tikleniwge múmkinshilik jaratıw kerek, tábiy maydanlarda gezekpe-gezek tayarlaw jumısların ámelge asırdı shólkemlestiriw kerek.
Shira tayarlawda qo'yidagi qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek:
- smola-elimni jetilgen úlken jas daǵı ósimlikten alıw usınıs etiledi;
- biologiyalıq tárepten yetilmagan 2-3 jaslı ósimliklerden smola-elim alinbaslıǵı kerek;
- hár bir maydanda 10 m2 maydan daǵı 5 jetilgen ósimlikten úshewinen jelim-smola alıw kerek;
-tayarlaw dáwirinde gullagan ósimlikten ónim tayarlawǵa jol qoymaw
kerek, tokı kelesi jıllarda kóbeyisleri ushın urıw alıw maqsetinde, hár bir 400-500 m2 maydanda 2-3 top gullagan hám urıw boylagan ósimliklerdi qaldırıw maqsetke muwapıq.
Gewrekning tábiy rezervlerin azayıp ketiwin aldın alıwdıń jollarınan biri bul, Gewrek ósetuǵın tábiy sharayatta olardı ekib plantatsiyalar shólkemlestiriw arqalı ko'paytirshdan ibarat esaplanadi.
Onıń ushın, jazda pishib jetilgen Gewrek urıwınan tayarlanıp, tazalanǵan urıwdı Gewrek ósetuǵın maydanǵa qulda 5-10 sm tereńsheler kovlab (qo'rg'oqchillik waqtında 3, 5 sm tereńsheler) 1 donadan urıw qadab, ústin topıraq menen jawıp shıǵıw usınıs etiledi. 1 gektar maydanǵa 200 - 300 k mineral tógin kaliy-sulfat beriliwi usınıs etiledi.
1 - chi jıl egilgen maydanda 60 procent nál alıwǵa eriwiladi. Usınıń sebepinen 2 - chi jılda toltırıw esabına náller sanı 100 procent támiyinlenedi. 1 gektar maydanda ortasha 2500 dana nál jetiwtiriledi.
Bunnan tısqarı, Gewrek ósetuǵın tábiy aymaqtıń ashıq dalańlıq jerler onı jaqsılap súdigarlap, tas-maydalanǵan taslar hám otaqlardan hám de putalardan tazalap, qarıq alıp, pushtalarga saralanǵan Gewrek urıwların kuzda hám erte báhárde uyalab ekib shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Bunda 1 gektar maydanǵa 5-6 kg sara urıw sarplanadı, nátiyjede tábiy sharayatlarda Gewrek sanaat plantatsiyalarini shólkemlestiriw múmkin. Islengen plantatsiya maydanların sharba buyımlar payxon etiwinen asıraw, jıldıń qurǵaqshıl mawsimlerinde suwǵarıw ilajların ótkeriw, múmkinshilik barınsha tashkil etilgen plantatsiya jergilikli hám mineral tóginler menen támiyinlewdi jolǵa qoyıw kerek.
Bunday usınıs Gewrek o'simligini biologiyalıq qásiyetlerinen kelip shıqqan halda usınıs etińip atır, sebebi Gewrek tábiy sharayatta jetilgen urıwınan ko'payadi hám keń maydanǵa tarqaladı.
Keleshekte qánigeler tárepinen Gewrekning suwlı maydanlarda bio-ekologiyalıq qásiyetlerin úyrenip, olardı materiallıq halda kóbeytiw hám jetistiriw mashqalasın sheshiw pánimiz aldındaǵı tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadı.
1 gektar maydanda 2500 dana sasıq iyisli Gewrek o'simligi jetiwtiriledi hám olardıń hár birinen 7 jıldan keyin orta esapta 100- 125 kg shira alınadı.