3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

4
48

---

baxoyii soginmadingmi» kabi ashulalarmiig kuyini yoki barchaga shn&о‘r 
bо‘lgan boshqa yoqimli kuylar olinsa, maqsadga munofik bо‘ladi.
-...;• Tyanlangan kuylar sо‘zsiz ogiz yumuq, lablar jipslashgan holda fakat 
«hm» - deb, oxangiipg о‘zi aytiladi ski xirgoyi kilipadi. Bu mashkda 
о‘quvchilar oldiga kator maksadlarni bajarish vazifasi qо‘yiladi. Bular:
1. Muomila- barcha о‘quvchilar bilan muomila qila bilish; 
2. Eshitish- xammaning aytganini eshitib, ularga jо‘r bо‘la olish; 
3. Fikr kilish- ashuladagi sо‘zlarni xotira asosida kо‘z о‘ngida aniq 
gavdalantira olish; 
4. Nafasga rioya kilish, nafasni mustahkamlash; 
5. Ovozni rezonatorlarga tо‘g‘ri yо‘naltirib, jaranglatish; 
Kuy umumiy aytiladi. Kuyni boshlashda, talabalar fikrni bir joyga 
tо‘plab, ashula syujetini xayolan (kо‘z oldiga keltiryb) kо‘yilgan shart - 
sharoitga kirishib sekin, kuyini о‘rta meyorda aytiladi va kuchaytirib 
boriladi. Kuy aytishda nafas - ovoz masalasi diqkat markazda turishi zarur. 
Mashklar quyidagicha bо‘lishi mumkin:
1 .Kuyni bir о‘quvchi sekin ayta boshlaydi, sо‘ngra hamma eshitib, 
ga’sirlanib (bir-biriga qarab), kuyni aniqlab, ayta boshlaydshgar.
2.Keyin murakkabroq mashqlarga о‘tiladi, bu mashqlarda sо‘z 
bо‘ginlarini ritmga qо‘shib mashk kilish kerak.
Z.Yukoridagi musiqiy mashqlarning ijrosiga erishgach, yana ham 
murakkabroq mashq ustida ishlashga о‘tiladi.
Rschitativlar xar xil bо‘ladn:
I .Musiqa boshida keladigan rechitativlar. Masalan, Hamzaiiig «Boy 
ila xizmatchi» dramasidagi Holmat monologi. Holmat xirgoyi qilib ashula 
boshlaydi (II - parda).
2.Musika о‘rtasida keladigan rechitativlar.Malalan, Hamzaning 
«Maysaraning ishi» komediyasidagi Mulladо‘st musiqali rechitativi (II 
parda)
Z.Musika ohirida keladigan rechitativlar Masalan
s
' 3. Fatxulinning 
«Yoshlikda bergan kо‘ngil» dramasidagi Mirza va Tо‘lqinoy musiqa 
rechitativi dueti (3 - kо‘rinish)
Hamid Olimjonning «Zaynab va Omon» operasidagi rechitativii olib
kо‘raylik. Bu Ergash (choyxonasi) monologi rechitativi operainng 
oxirgi saxnasida (tо‘y kо‘rinishi) kechadi. Ergash: Kо‘zadaoltii gо‘za,
Suvdan kо‘tardim kо‘za,
Kо‘za-yu, g‘о‘za qо‘limda, yalloli bobo yalli - deb rechitativni 
boshlab, xammani о‘ziga jalb kplib xursand kilmoqchi bо‘ladi 
(tо‘ydagilarni о‘yinga, ashulaga tortmokchi bо‘ladi). Rechitativni ishlashda 
quyidagi maksadlar qо‘yiladi;
a) Mantiq va ma’noga, talaffuzga, texnikaga axamiyat berish;
b) Kiziktirish, hammani о‘ziga qaratish;
v) Ayron, rayxon, parcha, parcha, shinni - chinnilarni, atrof 
gо‘zalligini maktash bilan yanayam kо‘proq xammaning fikrini о‘ziga 
jalb qilish, xursandchilikka xursandchilik qо‘shish, о‘yinga tushish 
va ashula aytishga kiziqtirish, xohish uyg‘otish.
Rechptativdan kо‘zlangan Texnik maqsadlar:
a) Artikulyatsiya va tovushlar talaffuzi ravonligiga erishish;
b) 
tnnish (pa\za) larni belgilab, nafas olish mumkin joylarda 
nafas olib vazifa hamda maqsadlarni chuqurlashtirib borish.
Eslatma: Bu rechitativlarda «x - h», «sh - ch». « s - z», «j - l» tovushlari va
bо‘g‘inlarini ayta olmaydigan о‘kuvchilar tо‘g‘ri talaffuz etishga 
kо‘nikmasiga ega bо‘ladi, til о‘rganadi, chiniqadi, mustahkamlanadi. 
Bularga masalan: sh - shinni kо‘ - kо‘za - Y. ch - chinni gо‘ - g‘о‘za - yu j - 
anjir l - yalli Zanjir sо‘zlari kо‘p yordam beradi. Rechitativni ishlash 
yо‘llari:
1.Artikulyatsiyaga rioya qilib lablarini nihoyatda faol (jonli) ishlatish. 
Masalan: Suvdan kо‘tardim kо‘ - za. Kо‘za - da oltin gо‘ - za Kо‘ - za - yu 
gо‘ - za kо‘ - lim - da Yal - lo -* li - bo - bo yal - li. 1 .Matn shu yо‘sinda 
davom etadi, sо‘ngra tamomlanadi. 2.Shoshilmasdan ma’noli qilib 
tushuntirish; Z.Bir-birini eshitib, xato qilmay sо‘zlarni, misralarii va 
tovushlarni tez, burro tushuntirib aytish. g 4.M)siqaning usuli va 
sozidan chiqmasdan hirgoyi qilib aytish;