307- guruh Bajardi: Tekshirdi: Mavzu: Ajratilgan izoh bo'laklar semantikasi Reja: Kirish

2.1 Izohlash orqali gap bo‘laklarini ajratish haqida ma’lumot
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1.Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab keladi: Oyimni, ya’ni Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan izoh qaratqich aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich aniqlovchini izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi aifatlanmishdan keyin kelib uni izohlaydi: G’ulomov,
yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi.
3)Ajratilgan izohlovchi kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan ifodalanib, o’zidan oldin kelgan bo’lakni izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kerak.
3.Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Quyidagi hol turlari ajratiladi:
1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi.
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi.
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.
Ko’pincha ravishdosh va sifatdosh bilan ifodalangan hollar ham kengaygan holda ajratilishi mumkin (bular ayrim darsliklarda ravishdosh o’ram va sifatdosh o’ram deb ataladi): O’zidan o’zi hadiksirab, atrofga olazarak boqadi. Otasi, ikki qo’ltig’ida narsa ko’targan holda, yo’lga tushdi.
Ba’zan kesim ham ajratilishi mumkin:
1)Fe’l-kesim: Men unga yordamlashdim — supurdim, tozaladim
2)Ot-kesim: U shoir — inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan izoh bo’laklarda tinish belgilarining ishlatilishi.
Yozma nutqda izoh bo’laklar ko’pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1.Izoh bo’laklar ikki tomonidan vergul bilan ajratiladi: Kanal bo’yidagi choyxonada, avtobus bekatida, A’zamjon uchradi.
2.Izoh bo’laklarning o’z ichida vergul bo’lsa, ikki tomoniga tire qo’yiladi: Endi odamlar— otliq, piyoda, yoshqari — uchray boshladi.
3.Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo’laklardan avval tire, keyin vergul
qo’yiladi: Men — Saidova Ra’no, VII sinfda o’qiyman.
Yozma nutqdagi Otam — Ilyos Samadov, zavodda ishlaydi kabi gaplarda ham shunday.
Keyingi mavzu: Gapning tuzilish jihatidan turlari.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:

1. Ajratilgan ega o’zidan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan ifodalanib kеlgan egani izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kеrak

2. Ajratilgan kеsim o’zidan oldin kеlgan kеsimni izohlaydi: 1) fе'l-kеsim: Mеn uni ko’ndirishga harakat qildim – yalindim, yolvordim, hatto tiz cho’kdim.
2) ot-kеsim: U shoir – inson ruhining bilimdoni.
3. Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab kеladi: Menga–oddiy ishchiga shunchalik hurmat ko’rsatishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan ifodalanganda ham ajratiladi: Mеndan tashqari, sinfimizdagi barcha o’g’il bolalar ishtirok etishibdi.4. Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1) ajratilgan izoh qaratqich-aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich-aniqlovchini izohlaydi: Bir nеcha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2) ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi sifatlanmishdan kеyin kеlib uni izohlaydi (ba'zi darsliklarda bu tеrs sifatlovchi-aniqlovchi dеb ataladi.
5. Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab kеladi. Quyidagi hol turlari ajratiladi:
1) o’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mеhmonxonaga, boshladi.
2) payt: Anjuman bugun, soat bеshda, boshlanadi.
3) ravish(vaziyat): Qo’llar ishlar tеz – mo’'jizakor.
4) maqsad: Shaharga borish uchun, ya'ni o’g’lini ko’rish uchun, ulov qidirdi
5) miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kеchirishdi.jratilgan izoh bo’lakli gaplar O’zidan oldingi bo’lakni izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak dеyiladi: Mеn ishni mana shundan, ya'ni tushuntirishdan boshladim.Ajratilgan bo’laklarning uyushiq bo’laklardan farqi shundaki, ular bir tushunchaning ikkita nomidir, ya'ni bir shaxs yoki bir narsa ikki marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa bir nеcha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap bo’laklarining ajratilishida:
👉 gapda so’z tartibining o’zgarishi,
👉gap bo’laklarining kеngayishi,
👉bir bo’lakning o’zidan oldingi bo’lakni izohlashi,
👉bir bo’lakni boshqalaridan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab bo’lishi mumkin. M: 1.Ko’chada borar, g’amgin va o’ychan.
2.Ukasi, ko’zlari chaqnagan, unga g’azab bilan qaradi.
3.Oldinda, muyulishda, bir qora ko’rindi.
4.U har kuni, quyosh tikka kеlganda, shaharga tushadi.
Ajratilgan bo‘lak oldin, ajratilgan izoh bo‘lak esa keyin keladiAjratilgan izoh bo‘lak oldidan ‘ya‘ni‘ so‘zini qo‘yib bo‘ladi.M : Men - (ya‘ni) To‘laganov Otabek, Sizlarga shuni ma‘lum qilaman. Ajratilgan izoh bo’lakli gap.
O’zidan oldingi bo’lakni izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak deyiladi: Men ishni mana shundan, ya’ni tushuntirishdan boshladim.
Ajratilgan bo’laklarning uyushiq bo’laklardan farqi shundaki, ular bir tushunchaning ikkita nomidir, ya’ni bir shaxs yoki bir narsa ikki marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa bir necha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap bo’laklarining ajratilishida gapda so’z tartibining o’zgarishi, gap bo’laklarining kengayishi, bir bo’lakning o’zidan oldingi bo’lakni izohlashi bir bo’lakni boshqalardan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab bo’lishi mumkin, Ko’chada borar, g’amgin va o’ychan. Ukasi, ko’zlari chqnagan, unga g’azab bilan qaradi. Oldinda, muyulishda, bir qora ko’rindi. U har kuni, quyosh tikka kelganda, shaharga tushadi.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:

1.Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab keladi: Oyimni, ya’n

Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan izoh qaratqich aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich aniqlovchini izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi aifatlanmishdan keyin kelib uni izohlaydi: G’ulomov yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi
3)Ajratilgan izohlovchi kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan ifodalanib, o’zidan oldin kelgan bo’lakni izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kerak.

3.Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Quyidagi hol turlari ajratiladi:

1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.

Ko’pincha ravishdosh va sifatdosh bilan ifodalangan hollar ham kengaygan holda ajratilishi mumkin (bular ayrim darsliklarda ravishdosh o’ram va sifatdosh o’ram deb ataladi): O’zidan o’zi hadiksirab, atrofga olazarak boqadi. Otasi, ikki qo’ltig’ida narsa ko’targan holda, yo’lga tushdi.

Ba’zan kesim ham ajratilishi mumkin:
1)Fe’l-kesim: Men unga yordamlashdim — supurdim, tozaladim.
2)Ot-kesim: U shoir — inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan izoh bo’laklarda tinish belgilarining ishlatilishi.
Yozma nutqda izoh bo’laklar ko’pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1.Izoh bo’laklar ikki tomonidan vergul bilan ajratiladi: Kanal bo’yidagi choyxonada, avtobus bekatida, A’zamjon uchradi
2.Izoh bo’laklarning o’z ichida vergul bo’lsa, ikki tomoniga tire qo’yiladi: Endi odamlar — otliq, piyoda, yoshqari — uchray boshladi.
3.Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo’laklardan avval tire, keyin vergul qo’yiladi: Men — Saidova Ra’no, VII sinfda o’qiyman.
Yozma nutqdagi Otam — Ilyos Samadov, zavodda ishlaydi kabi gaplarda ham shunday.