32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Tariyx jazıwshı

XVIII — XIX ásirlerde Qoqan xanlıǵında kóple- gen tariyxıy shıǵarmalar dóretildi. Usı dáwir ta-

riyxshılarınan Abdulkárim Fazliy Namanganiy 1822-jılı Omarxannıń tapsırmasına muwapıq, «Omarnama» shıǵarmasın jazıp pitkerdi. Ol 5000 báyitten ibarat tariyxıy shıǵarma.

Xan sarayında qazı ásker lawazımında islegen Mırza Qálender Mushrif Isfarangiy Ámir Omarxannıń másláháti menen «Shahnamayı nusratpayom», («Jeńisten xabar beriwshi shahnama») tariyxıy shıǵarma- sın jazdı.

Omarxan dáwiriniń kózge kóringen tariyxshısı Narbotabiydiń aqlıǵı Muhammed Hákimxan tóre ibn Masumxan tóreden (1802 — 1870)

«Muntaxab ut-tavorix» («Saylandı tariyxlar») shıǵarmasın miyras qaldı. Bul shıǵarma Buxara ámirligi hám Qoqan xanlıǵı tariyxı boyınsha áhmiyetli dereklerden biri sanaladı. Onda Orta Aziya xalıqlarınıń jámiyetlik-siyasiy hám mádeniy turmısı boyınsha bahalı maǵlıwmatlar bar.

Tashkentli tariyxshı alım Muhammed Salıxtıń «Tarixi jadidayi Toshkand» («Tashkenttiń jańa tariyxı») shıǵarması watanımız tariyxın úyreniwde áhmiyetli derek sanaladı. Ol XV — XIX ásirler Túrkstan tariyxı, atap aytqanda, Tashkent tariyxı, Qoqan xanlıǵı tariyxı ilimiy kózqarastan jazılǵan qunlı shıǵarma bolıp esaplanadı.

Xanlıqta arxitektura da rawajlanıp bardı. Buxaradan

Arxitektura

bir topar qurılısshılar shaqırılıp, kóplep medirese,

meshit, maqbara, kárwan saray, kópir hám kórkem jaylar qurıldı. Xalıq arasında Madrasayi Mir atı menen belgili bolǵan Narbotabiy mediresesi, Daxmayi Shahan ansambli hám Narbotabiy daxması házirge shekem saqlanıp kiyatırǵan arxitekturalıq estelikler solar qatarınan.

Narbotabiy mediresesi XVIII ásirdiń aqırında qurılǵan. Ol tuwrı tórtmúyeshli, bir qabatlı, háwlili hám tórt minaralı arxitekturalıq estelik. Mediresede gúmbezli meshit hám pánjereler ornatılǵan 12 aynalı oqıw bólmesi de bar. Háwlisi dógereginde bolsa úlken esikli bólmeler jaylasqan. Daxmayı Shahan (shahlar maqbarası) bolsa XIX ásirdiń birinshi shereginde qurılǵan. Onda Narbotabiy hám onıń áwladları jerlengen. Daxmaǵa úlken esik arqalı kirilgen. Daxmayı Shahanda xannıń anasına arnap qurılǵan Modarixan mavzoleyi de jaylasqan. Xanlıqta Madalixan, Kamal qazı, Túnqatar, Haqqulı mıńbası,

10 – Ózbekstan tariyxı, 8-klass

145

Xudayarxan ordası

Miyon háziret, Mahlarayım, Hákim Tóre, Xanxoja iyshan, Buzrukxoja, Pirmuhammed jasawıl, Xojabek, Axun diywanbegi, Mıńayım, Jome sıyaqlı medireseler qurıldı.

Xudayarxan dáwirinde xan sarayı — Xudayarxan ordası qurıldı. Tashkentte bolsa Baraqxan hám Kókaldash medireseleri qayta ońlandı. Shayx Xavandi Tahur arxitekturalıq kompleksi házirgi kóriniste qáliples- tirildi. Zayniddin baba ushın jańa maqbara boy kóterdi.

1. 
   «Qoqan ádebiy ortalıǵı» delingende ne túsiniledi hám ol qalay payda boldı?
   
2. 
   Omarxannıń ádebiyat tarawındaǵı dóretiwshiligi haqqında nelerdi bilip aldıńız?
   
3. 
   Maxmur hám Gúlxaniy dóretiwshiligin salıstırıń: uqsas hám ayır- mashılıq táreplerin anıqlań.
   
4. 
   Uvaysiy hám Nadira dóretiwshiliginde qanday uqsaslıqlar bar?
   
5. 
   Xanlıqta dóretilgen tariyxıy shıǵarmalardıń atların dápterińizge tártip penen jazıń.
   

Ózińiz «Qoqan xanlıǵınıń mádeniy turmısı» kestesin dúziń hám onı toltırıń.

39.