32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Bilimniń mazmunı

Sabaq shınıǵıwları dáslep kalimai shahadat hám toyiba yadlap alınǵannan keyin arab

álipbesin úyreniwden baslaǵan. Álipbe sabaqlarında dáslep háriplerdiń jazılıwı úyrenilgen. Soń háriplerdiń hár túrli orınlarındaǵı formaları úyrenilgen. Keyin bolsa almastırıw, formaları úyrenilgen. Keyin bolsa almastırıw, yaǵnıy háriplerdiń astı hám ústine qoyılatuǵın ayırıwshı (parıqlawsh) belgiler hám olardıń qollanılıwı, sonday-aq, olar járde- minde buwın dúziw qaǵıydaları úyretilgen. Muǵallim háriplerdi aǵashqa yaki qattı betlerge jazıp diywalǵa ildirip qoyǵan. Oǵan qarap háripler yadlanǵan. Háriplerdi bir-birine qosıp jazıw úyrenilgen. Duwayı sálemdi jaza alǵan oqıwshı «xatı shıqqan» esaplanǵan.

Álipbe úyrenilip bolınǵannan keyin, «Haftiyak» (muqaddes Quranı Karimniń 1/7 bólimi kóshirip jazılǵan kitaplardı úyreniwge kirisilgen.

«Haftiyak» tamamlanǵannjan keyin, «Tavjud» (Quranı Karimdi qiráát penen oqıw óneri haqqındaǵı ilim)ke ótilgen. Onnan soń bolsa, tikkeley

«Quranı Karim»niń ózin oqıtıw baslanǵan.

Sonnan soń «Farzi ayn», yaǵnıy sháriyatqa baylanıslı barlıq musıl- manlarǵa buyırılǵan hám orınlanıwı shárt bolǵan ámeller haqqında túsinikler berilgen. Ol úyrenilip bolǵannan keyin, islam dininiń tiykarǵı qaǵıydaları bayan etilgen «Chor kitob» (Tórt kitap»)tı úyreniwge kiri- silgen. Onnan keyin kattaqorǵanlı Sufi Allayardıń «Sabot ul-ojizin» («Ázziler sawatı») kitabı oqıtılǵan. Bul shıǵarmada islam dininiń tiy- karǵı qaǵıydalarınan basqa, gózzal insanıylıq pazıyletler, ádep-ikramlıq tárbiyaǵa baylanıslı hikmetler, ibratlı gúrrińler, qosıq hám dástanlar orın alǵan.

«Sabot ul-ojizin»nen soń usı shıǵarmanıń parsı tilinde jazılǵan

«Maslak ul-muttaqin» («Taqıwalar ideyası») dep atalǵan negizgi nusqa- sı úyrenilgen. «Sabot ul-ojizin, «Maslak ul-muttaqin»niń túrkiy tilde

qısqartılıp jazılǵan nusqası bolıp 12 mıń báytten dúzilgen ilahiy aǵartıwshılıqtıń poeziyalıq talqılanıwı bolıp tabıladı.

Sufi Allayar shıǵarması úyrenip bolınǵannan keyin, Shıǵıs dúnya- sında belgili bolǵan, XIII ásirde jasaǵan Sadiy Sheraziydiń «Bo‘ston» hám «Guliston» shıǵarmaları úyrenilgen.

Sádiy shıǵarmaları basqa shıǵıs shayırlarınan hayran qalarlıq dárejede turmıslıǵı menen ayrıqsha ajıralıp turadı. «Bo‘ston» hám

«Guliston» turmıslıq gúrrińlerden payda bolǵan danıshpan shayırdıń bul gúrrińleri sońında qıssadan sezim tárizinde keltirilgen qosıqları kúndelikli turmıstan shıǵarılǵan juwmaqlaw ekenligi menen jáhán ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshıların birdey ózine tarttı.

BMSHniń Tınıshlıq Keńesi imaratı úlken esigi joqarısına «Guliston» shıǵarmasınan alınǵan tómendegi qatarlar jazılǵan. «Adamnıń balaları alǵashqı dáwirde bir gáwhardan payda bolǵanlıǵı sebepli pútin bir dene sıyaqlı. Sonlıqtan, zaman onıń bir aǵzasın jaraqatlasa, basqa aǵzalarıda óziniń tınıshlıǵın joǵaltadı».

Keyingi basqıshta Xoja Hafiz Sheraziydiń (1326 — 1389) «Devon»ın úyreniw baslanǵan. Bul «Dewan» lirikalıq qosıqlar toplamı bolıp, oqıwshılardıń ádep-ikramlıq tárbiyasında tiykarǵı qollanba sanalǵan. Mekteplerde arab grammatikası, Alisher Nawayınıń qosıqlar toplamları hám taza jazıw, esap-kitap (arifmetika) da oqıtılǵan.

Qoqan xanlıǵında medireselerde xızmet kórset-