329 til birligida taqlid so‘zlar

O‘ZBEK AMALIY FILOLOGIYASI ISTIQBOLLARI
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
 
 
 
 
330 
birligiga taqlid so‘zlar yasaladi. Tilshunoslikda bunday birliklar juft so‘zlar sifatida 
o‘rganiladi. Xususan, A.Xojiyevning “O‘zbek tilida qo‘shma, juft va takroriy 
so‘zlar” kitobida shunday birliklar juft so‘zlar sirasidan joy olgan bo‘lib, birinchi 
komponenti fonetik o‘zgarish orqali hosil qilingan juft so‘zlar deb ikkiga bo‘linadi: 
Birinchisi, birinchi tovushi o‘zgargan juft so‘zlar ko‘rsatiladi va bir qancha 
misollar keltiriladi: non-pon, meva-cheva, burda-surda kabilar. Ikkinchisi, bir 
undosh tovush orttiriladi deb misollar keltiriladi: irim-sirim, onda-sonda kabi
(Hojiyev A. 1963. 60-b) 
Til birligiga taqlid so‘zlarning birinchi qismi tilimizda yakka holda ham 
qo‘llaniladigan so‘zlar bo‘lishini bunday birliklarning juft so‘zlardan farqli 
tomonlaridan biri sifatida keltirish mumkin. Fonetik o‘zgarishga uchrab 
takrorlangan qism esa, ma’no anglatmaydi va tilda yakka holda kelmaydi. Fonetik 
o‘zgarishga uchrab takrorlangan qism faqat ma’lum so‘zga umumiylik, ta’kidlash, 
mavhumlashtirish kabi xira ma’nolarni qo‘shilishiga yordam beradi. Shartli 
ravishda til birligiga taqlid so‘zlarning ikkinchi qismi konkret ma’no anglatmasligi, 
mustaqil so‘z sifatida tilimizda ishlatilmasligini, bunday so‘zlarning juft so‘zlardan 
yana bir farqli jihati sifatida keltirish mumkin. Tilda mavjud barcha so‘zlarga nutq 
vaziyatiga qarab til birligiga taqlid so‘zlar qo‘shilishi mumkinligi bunday 
birliklarning juft so‘zlardan asosiy farqli jihati hisoblanadi.
Til birligiga taqlid so‘zlar ham o‘z o‘rnida ikki xil hosil bo‘lish xususiyatiga 
egadir: 1) So‘zning boshida kelgan undosh tovushning asosan (p), (m), (s) undosh 
tovushlari bilan almashib takrorlanishi natijasida hosil bo‘lgan til birligiga taqlid 
so‘zlar; 2) Unli tovush bilan boshlangan so‘zlarda bir undosh tovushning asosan 
(p), (m), (s) tovushlari orttirilib takrorlanishi natijasida hosil bo‘lgan til birligiga 
taqlid so‘zlar. Tilimizda ayrim hollarda (ch) undoshining ishtiroki natijasida ham 
til birligiga taqlid so‘zlar yasalishi kuzatiladi: meva-cheva, bola-chaqa kabi.
1) So‘zning boshida kelgan undosh tovushning asosan (p), (m), (s) undosh 
tovushlari bilan almashib takrorlanishi natijasida hosil bo‘lgan til birligiga taqlid 
so‘zlar: Siz ham jadid maktabini yoptirmasdan, og‘iz uchida ha-pa deb qo‘ysangiz, 
sizni ham maqtab yozishardi (Cho‘lpon. Kecha va kunduz, 1999. 100-b.). 
2) Unli tovush bilan boshlangan so‘zlarda bir undosh tovushning asosan (p), 
(m), (s) tovushlari orttirilib takrorlanishi natijasida hosil bo‘lgan til birligiga taqlid 
so‘zlar: Xalq og‘zida Otabeklarning emish-memish hikoyalari edi (Abdulla 
Qodiriy. O‘tkan kunlar, 89-b.). Uncha-muncha narsani ayamaganim uchun bo‘lsa 
kerak (Abdulla Qodiriy. O‘tkan kunlar, 2001. 200-b.).
Ba’zida unli tovush bilan boshlangan so‘zlarda ham (ch) undoshining 
qo‘shilishi natijasida til birligiga taqlid so‘zlar hosil bo‘lishi mumkin: …Yigit bilan 
apoq-chapoq bo‘lishib ketganlaridan hikoya qiladi (Abdulla Qodiriy. O‘tkan 
kunlar, 52-b.). 
Yuqorida keltirilgan til birligiga taqlid so‘zlarning barchasi alohida leksema 
sifatida hech qanday ma’no anglatmaydi, lekin ularda umumiylik, ta’kidlash, 
taajjublanish va mavhumlik ma’nolari mujassam ko‘rinadi. Bu ma’nolarning 
qaysidir til birligiga taqlid so‘zning kontekstda egallagan o‘rniga qarab ustunlik 

---