3–mavzu: Atom tuzilishi. Reja: Atom tuzilishi va uning yadroviy modeli

3.2. Yadroviy reaksiyalar. Bor postulatlari. 
Yadro reaksiyasi — turlicha 
zarrachalar taʼsirida atom yadrosining oʻzgarishi. Ularning turlari koʻp. Yadro 
reaksiyasi yuz berishi uchun oʻzaro taʼsirlashuvchi yadrolar yoki yadro va zarralar 
orasidagi masofa 10
-15
m atrofida boʻlishi kerak. Yadro reaksiyasiga misol qilib 
zaryadli zarrachalar turli yadrolarga koʻrsatgan taʼsirni, fotonlarning yadrolarga 
taʼsirini, neytronlarning yadroga taʼsirini, termoyadro reaksiyalari va boshqalarni 
koʻrsatish mumkin. 
M.Plank 1900 yilda qizdirilgan jismlarning spektrlarini aloxida tarzda 
taqsimlanishini tushuntirish uchun kvant nazariyani yaratdi. Bu nazariyaga 
muvofiq 
energiya 
uzluksiz 
ravishda 
ajralib 
chiqmaydi, 
balki 
mayda 
bo‘linmaydigan porsiyalar bilan chiqadi. Nurning bu eng kichik porsiyasi kvant 
deb ataladi. Va uning kattaligi tarqalayotgan nurning tebranish chastotasiga bog‘liq 
bo'ladi.
Nurlanishning kvant nazariyasi asosida N.Bor Rezerfordning atom tuzilish 
nazariyasini rivojlantirdi. N.Bor nazariyasining birinchi postulatiga ko‘ra, elektron 
yadro atrofida faqat kvantlangan, ya‘ni ma‘lum energiya darajasiga muvofiq 
keladigan orbitallar bo‘ylab aylanadi. Bu orbitallardan qaysi birining elektron bilan 
band etilishi atomning energiyasiga bog‘liq. Agar atomning energiyasi minimal 
qiymatga ega bo‘lsa elektron yadroga eng yaqin, birinchi orbita bo‘ylab harakat 
qiladi; atomning bu holatini qo‘zg‘almagan, normal yoki asosiy holat deyiladi. Bu 
holda elektron yadro bilan eng mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Qo‘shimcha 
energiya qabul qilgan atom qo‘zg‘algan holatga o‘tadi. Lekin atomning 
qo‘zg‘algan holati nihoyatda qisqa muddatlidir (sekundning yuz milliondan bir 
ulushi vaqtda). 
Elektron uzoq orbitadan yaqin orbitaga o‘tganda atom elektromagnit nur 
chiqarib o‘z energiyasini kamaytiradi. 
N.Bor nazariyasining ikkinchi postulatiga ko‘ra, elektron bir orbitadan 
ikkinchi orbitaga o‘tgandagina atom o‘z energiyasini o‘zgartiradi: -elektron 
kvantlangan orbitalar bo‘ylab aylanganda, atom energiya chiqarmaydi va energiya 
yutmaydi. 

---

Elektron yadrodan uzoqda turgan orbitadan yadroga yaqin orbitaga o‘tganda 
atom yorug‘likning bir kvantiga teng energiya chiqaradi. Bu kvantning kattaligi 
dastlabki va oxirgi holatlarning energiyalari orasidagi ayirmaga tengdir:
E=E
1
–E
2
=h

bu Erda: E
1
va E
2
dastlabki va oxirgi holatlar energiyalari; 
h Plank doimiysi, 6,624·10
–34
joul/sek; 

nurning 1 sekunddagi tebranishlar soni (chastotasi): 

= c/

bu yerda: c yorug‘lik tezligi; 

yorug‘likning to‘lqin uzunligi. 
Shunday qilib, Borning vodorod atomini tuzilish nazariyasi yuqorida aytilgan 
2- postulatga asoslanadi. 
Agar atomning energiyasi minimal qiymatga ega bo‘lsa, elektron yadroga eng 
yaqin orbita bo‘ylab harakat qiladi; atomning bu holatini g‘alayonlanmagan holat 
deyiladi. Qo‘shimcha energiya qabul qilgan atom esa g`alayonlangan holatga 
o'tadi. Binobarin, g`alayonlangan atomning energiyasi g‘alayonlanmagan atomning 
energiyasidan ortiqdir. Lekin atomning g`alayonlangan holati nixoyatda qisqa 
muddatli. U sekundning yuz milliondan bir ulushiga qadar oz vaqt davom etadi. 
N.Bor nazariyasi vodorod atomi spektrining turli sohalaridagi ayrim 
chiziqlarning hosil bo'lish sababini aniq tushuntirib berdi. Lekin Bor nazariyasi 
kamchiliklardan xoli emas. N.Bor nazariyasiga muvofiq elektronlar bir orbitadan 
2-orbitaga o‘tganda energiyaning o‘zgarishi spektr chiziqda aks etadi. Biroq 
spektrlarni sinchiklab tekshirish ularni yanada murakkab tuzilganligini ko‘rsatdi. 
Spektr chiziqlarning har qaysisi bir-biriga yaqin turgan ikki chiziq dupletdan, 
dupletlar esa bir-biriga juda yaqin turgan bir necha yo‘ldosh chiziqlardan iboratligi 
tasdiqlandi. Ko‘p elektronli atomlarning spektrlarida shunday spektr chiziqlar 
ko‘rsatiladiki ularni elektronning bir orbitadan 2-orbitaga o‘tishi bilan tushuntirib 
bo‘lmasdi. Bor nazariyasi spektrdagi bu murakkablikni izoxlab bera olmadi. Bor 
nazariyasiga birinchi o‘zgarishlarni nemis olimi Zommerfeld kiritdi. Uning 
fikricha, elektronlar faqat doiraviy orbita bo‘ylab emas, balki, ellipslar bo‘ylab 
ham harakat qilish mumkin. (7rasm)