4-§. Суд музокараси ва унинг ўзига хосликлари

6-§. Тергов жараёнида сўроқ қилишнинг нутқий стратегияси ва тактикаси
Дастлабки тергов жараёнидаги сўроқ қилиш юридик диалог турларидан бири ҳисобланади.
Терговчи гувоҳ, жабрланувчилар ёки терговдагиларнинг кўрсатмаларини қайд этаркан, қандай эшитган бўлса, айнан шу кўринишда ёзиб ололмайди, чунки реал одам ҳеч қачон «ёзганидек» гапирмайди. Терговчи сўроқ қилинувчининг кўрсатмаларини ҳар доим ҳам сўзма сўз ёзиб олишга муваффақ бўла олмайди. Унга қуйидаги омиллар тўсқинлик қилиши мумкин:
1) нутқ талаб даражасида бўлмайди, яъни терговчининг изчиллик билан баён қилиш йўлига солиб қўйишга уринишига қарамай, гувоҳ, жабрланувчи одатда адашиб кетади, мавзудан четга чиқиб кетади, ортиқча гапларни гапиради;
2) сўроқ қилинувчи адабий тилни ўзлаштирмаган бўлади. Таъкидлаш жоизки, одам қанчалик ҳаяжонланса, шунчалик унинг нутқи ҳиссий бўёқларга бой бўлади, у шунчалик кўп гапиради. Сўроқ қилишнинг шарт-шароити ва ҳолати одамни ҳаяжонга солади, шунинг учун ҳам нутқ адабий тилдан йироқ, ҳатто, нутқи равон ва бой нутқий тажрибага эга одамнинг нутқи ҳам нотўғри бўлади;
3)оҳанг ва маъно урғусининг сезиларли даражада кўтарилиши баъзан маънони ўзгартиради. Агар гувоҳ: Ахмедов соат 9 (яъни айнан 9)да кетди деса, бу гапнинг мазмуни бошқа; агар у: Ахмедов тўққизда кетди (Ахмедов, бошқа биров эмас) деса мутлақо бошқа маъно ифодалайди;
4) гувоҳ, жабрланувчилар ёки тергов қилинаётганларнинг нутқида паралингвистик ёки тил билан ифода этилмайдиган ҳолатлар (имо-ишора ва мимика) мавжуд бўлади. Баъзан нутқ жараёнида мимика ва турли имо-ишоралар нутқнинг ўрнида келади. Масалан, одам ўзига берилган саволга жавоб бериш ўрнига ноилож қўлини силкитади, бу эса ҳар хил талқин қилинади.
Шунинг учун ҳам терговчи ўз нутқини талаб даражасида такомиллаштириб бориши ва кўрсатма мазмунига мос ёза олиш маҳоратини эгаллаши лозим.
Биринчидан, гувоҳлар, жабрланувчилар ва умуман сўроқ қи-линаётганлар нутқини иложи борича ҳиссиётга берилмайдиган қилиш учун энг қулай шароитни яратиш мақсадга мувофиқдир. Сўроқ қилинувчининг нутқи қанчалик ҳиссиётдан холи бўлса, терговчида уни тўғри тушуниб олиш имконияти бўлади ва унинг мазмунини умумеътироф этилган баённома «тили»га кўчиришда хатога йўл қўйилмайди.
Иккинчидан, сўроқ қилинаётганлар нутқида оҳанг урғуси мавжуд бўлса, мазмунини тўғри тушуниб олиш учун ундан қайта сўраш ва унинг мазмунини сўзма-сўз ифодалаб беришига эришиш лозим.
Терговчи сўроқ қилинаётган шахснинг нутқини мутлақ тўғри қабул қилдим деб ўйлаши мумкин эмас. Кўпинча имо-ишоралар иккиёқлама ёки кўп маъноли бўлиши мумкин. Масалан, бир одам ҳақида: Ахир у... деб столга бармоғи билан урилса, бу ё аҳмоқ, ё чақимчи дегани бўлади. Агарда бир одам ҳақида: У мана бундай! деб қўл юқорига кўтарилса, у одам баланд бўйли деган маънони ҳам, унинг хизмат мавқеи жуда баланд деган маънони ҳам англатади. Бундан ташқари, миллий менталитет ва миллий ўзига хосликни ҳисобга олиш ва ўз саволини шундай қўйиш керакки, миллий ўзига хосликни тўғри талқин қилиш имкони бўлсин.
Кўрсатманинг ишончлилиги билан боғлиқ бошқа бир муаммо – бу сўроқ қилинаётганлар жавобининг терговчи саволининг хусусиятига боғлиқлигидир. Сўроқ қилинаётган шахснинг маълумоти, касби, ижтимоий келиб чиқиши, нутқий тажрибаси ва бошқа омилларга боғлиқ равишда нутқий кўникмалари паст бўлса, терговчининг саволида қўлланилган сўзлар ва конструксияларни ўз жавобида қайтаришга мойиллик кучли бўлади. Бундай ҳолат терговчининг сўроғидаги мазмундан анча узоқлашиб кетган шахслар нутқида кўпроқ кўзга ташланади. Шунинг учун ҳам терговчи билан сўроқ қилинувчи ўртасидаги саволлар тушунарсиз бўлса терговчи ўз сўзини сўроқ қилинаётган одамга қайта эслатиши мумкин.
Шунингдек, сўроқ қилинаётган шахснинг нутқи терговчининг нутқини айнан такрорламасдан, терговчи берган йўналиш бўйича ўзининг фикрлаши асосида қатъийлик билан давом эттирилса, ортиқча норозиликларни келтириб чиқармайди. Агар сўроқ қилинаётган шахс онгли равишда ниманидир яшираётган бўлса, унинг нутқида қатъийлик акс этиши мумкин. Терговчининг саволларига у бир қолипда «билмайман» деб жавоб бераётган одам Сиз ўзингиз кечқурун соат тўққизлар атрофида нима қилдингиз? деган саволга ҳам худди шундай «билмайман» деб жавоб бериши мумкин.
Олинаётган ахборотнинг обектив бўлиши учун муҳим жиҳатлардан бири саволнинг аниқ шаклда берилишидир. Нутқнинг ташқи тавсифи уни тўғри тушунишда кўринади. Тингловчининг тушуниш даражаси гапдаги сўзлар тартиби, у ёки бу сўзга нутқда мантиқий урғу берилиши, гапнинг мураккаб, яъни унинг грамматик жиҳатдан мураккаблиги ва бошқа кўплаб омилларга, шак-шубҳасиз, сўроқ қилинаётганнинг шахси, унинг ақлий даражасига боғлиқдир.
«Жавоби ўзида бўлган», яъни жавобни эсга солиб турувчи саволлар, масалан, Сиз ... бўлмаганмисиз, Сиз ... кўрмаганмисиз... каби салбий конструксиядаги саволлар, айниқса қийинчилик туғдиради. Психологиядан маълумки, терговчи нутқидаги номақбул конструксия кўпинча тингловчида салбий муносабат уйғотади. ...сиз эмасми саволига кўпинча Йўқ, мен эмас деган жавоб берилади, чунки бу ҳолат салбий жавоб беришга ундайди.
«Жавоби ўзида бўлган» саволлар «инонтирувчи» ахборотнинг муайян хусусиятига эга. Ёрдамчи саволларнинг уч тури фарқланади:
1. Маъноси аниқ ва тез тушуниладиган саволлар (Унинг портфели бормиди? Ёки Сиз унда портфел борлигини кўрдингизми? Ёки Унинг портфели йўқмиди?).
2. Яширин тарздаги саволлар (Унинг портфели қандай тусда эди?).
3. Сўроқ қилинаётган одамга гумон қилинаётган ёки жиноят содир этган шахсга хос бўлган, аммо баъзи деталларигина назарда тутилган саволлар (Рулга ўтирган одам қандай кўринишда эди, унинг портфели бормиди?).
Нутқда оқ-қора, кекса-ёш, чиройли-хунук каби баҳоловчи сифатларни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас. Улар тингловчида тескари таассурот уйғотиши мумкин, натижада унинг кўрсатмаси ўз ишончлилигини йўқотади. Агар кимнидир: «Бу одам кексами» деб сўралса, аниқ жавоб «Йўқ, ёш». – «Оқ костумдами?» – «Йўқ, қора» шаклида бўлади. Аслида эса бу одам қирқ ёшларда (ёш ҳам эмас, қари ҳам) ва қорамтир кўк костумда бўлиши мумкин.
Шунингдек, баҳоловчи тушунчалар ифодаланган гувоҳлик кўрсатмаларининг тили ҳақида ҳам алоҳида тўхталиш жоиз. Масалан, «кекса» тушунчаси турли ёшдаги одамлар учун турличадир. «Баланд бўйли» тушунчаси унчалик баланд бўлмаган одам учун бошқача, новча одам учун бутунлай бошқача. Умуман олганда, кўрсатма камида икки марта, бироқ турли нутқий кўринишларда, яъни нарса-буюм, воқеа-ҳодисаларни билдирувчи аниқловчилар билан ифодалансагина обектив жиҳатдан ишончли саналиши мумкин. Баъзан қўшимча изоҳлар ҳам хатоликнинг олдини олади. Шунинг учун кўрсатмани қайтариш, янада аниқроқ қилиб такрорлаш жуда ҳам муҳимдир.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, терговчи шундай шаклда саволни бериши ва шундай тил воситаларини танлаши керакки, у сўралаётган одамга тушунарли ва етиб борадиган бўлсин. Бунинг учун терговчи ўз суҳбатдошининг нутқий тажриба даражасини инобатга олиши ва ўзи ҳам юридик диалогнинг нутқий стратегияси ва психологияси кўникмаларини тўлиқ эгаллаган бўлиши лозим.
7-§. Юридик процессуал ҳужжатларнинг ўзига хос жиҳатлари
Муайян ҳаётий ҳолатлар (фуқаролик, жиноят ва хўжалик ишлари)да қўлланиладиган ҳуқуқий нормалар доирасидаги индивидуал актлар процэссуал актлар (ҳужжатлар) дейилади. Процэссуал ҳужжатлар - юридик матнларнинг кенг тарқалган турларидан биридир. Жиноят иши бўйича 50 га яқин турдаги қарорлар ва 40 га яқин турли баённомалар тузилиши фикримизни тасдиқлайди. Процэссуал ҳужжатлар турининг бу қадар кўплиги ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларида кўплаб низоларнинг юзага келиши ва жиноятларнинг хилма-хиллиги билан белгиланади.
Процэссуал ҳужжатлар содир бўлган реал воқеаларни акс эттиради ва уларнинг ҳуқуқий баҳосини асослайди. Фуқаролик ва жиноят ишларининг тартиби муайян қонунлар билан белгиланган. Шунингдек, ЖПК ва ФПКда қайси ҳужжатлар расмийлаштирилиши аниқ белгилаб қўйилган.
Жиноят-процэссуал қонун ҳужжатларининг вазифалари жиноятларни тез ва тўла очишдан, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош этишдан ҳамда қонуннинг тўғри татбиқ этилишини таминлашдан иборатдир.
Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процэссуал қонунларда белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга, жиноятларнинг олдини олишга, шахс, давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя этишга ёрдам қилмоғи лозим.
Ҳар бир фуқаролик ёки жиноят иши бир неча босқичдан иборат бўлади. Иш фуқаролик ёки жиноят аломатлари бўлган ҳар қандай ҳодиса бўйича қўзғатилади. Иш қўзғатиш тўғрисидаги қарор чиқарилгандан кейин қонунда кўзда тутилган процэссуал тартибда ишнинг фактик ҳолатларини ҳар томонлама ўрганиш бошланади.
Бу босқичнинг мақсади - айбланувчини судга топшириш учун асоснинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) тўғрисидаги қарорни қабул қилишга асос бўладиган далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат. Дастлабки терговда процэссуал ҳужжатлар - турли кўринишдаги баённомаларда олиб борилиши ва натижалари акс этадиган сўроқ, тинтув, олиб қўйиш, юзлаштириш, экспертиза ва терговнинг бошқа ҳаракатлари амалга оширилади.
Қарор матнида қарорга тегишли бўлган юридик ҳолатлар ўз аксини топади ва унинг таркиби 3 қисмдан иборат бўлади. Қарорнинг кириш қисмида - унга асос бўладиган маълумотлар: ҳужжат ким томонидан, қачон ва қандай сабабга кўра тузилгани акс этади. Сўнгра тасвирий (баён қилиш) қисми келиб, унда жабрланувчи ёки гувоҳлар сўзи асосида ёхуд воқеа содир бўлган жойни кўздан кечириш асосида терговчи баён қилган бирор муҳим фактнинг ҳуқуқий мақсади (хусусан, содир этилган қилмишнинг ҳолати) ифодаланади. Қарор қисмида бажарилган муайян масала ҳал қилиниши лозим бўлган фармойиш акс этади.
Баённомада алоҳида тергов ёки бошқа процэссуал ҳаракатлар, кўздан кечириш, сўроқлар, тинтувлар ва бошқаларнинг олиб борилиши ҳамда натижалари қайд қилинади. Баённомада мантиқан икки қисм фарқланади: баён қилинаётган хатти-ҳаракат қаерда, қачон ва кимнинг иштирокида бўлган, шунингдек, бу хатти-ҳаракатларнинг ҳамда унинг натижаларининг хронологик тартибдаги баёни. Тергов ҳаракатларининг баённомасида бўлиб ўтган воқеалар манзарасини осон ва қайта тиклаш мумкин бўлган ҳолатлар ҳамда аниқланган предметларнинг аниқ ва батафсил тавсифи ёритилади.
Дастлабки тергов босқичидаги ҳужжатлар орасида тергов олиб борилаётган жойда қандайдир сабабларга кўра, айрим оператив - тергов ҳаракатларини ўтказиш мумкин бўлмаган ҳолатларда, бошқа тергов органларига ёзма фармойиш тариқасида бериладиган топшириқ муҳим ўринни эгаллайди.
Топшириқда ишнинг моҳияти қисқача баён қилингандан кейин бошқа жойда ўтказилиши лозим бўлган процэссуал ҳаракатлар ва алоҳида топшириқни бажариш жараёнида аниқланиши зарур бўлган масалалар кўрсатиб ўтилади.
Ишнинг ҳолати тўлиқ ва ҳар томонлама аниқлангандан кейин дастлабки тергов тугалланади ва унинг материаллари айблов хулосасида умумлаштирилади. Айблов хулосаси – дастлабки терговнинг якуни, қўйилган айбловнинг асоси ҳисобланган далилларнинг тизимли баёнидир.
Айбланувчини судга топшириш жараёни ва суд муҳокамаси босқичида ҳам уларга хос бўлган процэссуал ҳужжатлар тузилади. Булар – баённомалар, ажримлар, ҳукмлардир. Суднинг ҳукми – жиноят иши моҳиятига кўра ҳал қилинадиган якуний ҳужжатдир. У ишнинг аниқ ҳолатларига оид энг батафсил маълумотлар, қатъий асосланган хулосалардан иборат бўлади.
Жиноят-процэссуал қонунчилигида ҳукм 3 таркибий қисмдан иборат бўлади: ҳукмнинг кириш қисмида ташкилий жараён ўз аксини топади. Баён қилиш қисмида ишнинг моҳиятига алоқадор бўлган ҳақиқий маълумотлар батафсил баён қилинади, унинг қарор қисмида кўрсатилган у ёки бу жиноят бўйича ЖК моддасига асосланиб чиқариладиган суднинг у ёки бу қарорига асос бўладиган далиллар келтирилади. Ҳукмнинг қарор қисми асосан ҳукм, яъни оқлаш ёки жазолаш тўғрисидаги чиқарилган қарордан иборат бўлади.
Ҳар бир процэссуал ҳужжат нафақат ҳуқуқий жиҳатдан, балки лингвистик жиҳатдан ҳам хатосиз ва саводли тузилган бўлиши лозим. Ҳуқуқ ва тил маданияти меъёрларига мувофиқ даражада тузилган матнлар ҳуқуқ ва тергов органларининг ҳам, одил судлов органларининг ҳам мавқеини орттиради, юридик иш юзасидан қабул қилинган қарор моҳиятини тушунарли қилади.
Шундай қилиб, процэссуал ҳужжатлар услубий жиҳатдан қуйидаги мезонларга жавоб бериши шарт:
1. Ҳужжатнинг намунавий мазмуни (баён қилиш, қарор, ҳаракатларнинг олиб борилиши ва унинг натижаларининг баёни, бирор-бир маълумотнинг етказилиши). Қарор қабул қилинган ҳужжатлар (қарор, ажрим, айблов хулосаси, ҳукм, суд қарори) ва баённома сирасидаги ҳужжатлар (турли кўринишдаги баённомалар: гумон қилинувчининг, айбланувчининг, жабрланувчининг, гувоҳнинг кўрсатмалари, кўздан кечиришнинг, тинтувнинг, олиб қўйишнинг, экспертизанинг ва бошқа ҳаракатларнинг баённомалари) ва бошқа ҳужжатлар ўртасидаги мантиқий чегара .
2. Ҳужжатнинг тузилиш жиҳатидан қисмлари (қонунда назарда тутилган ёки мантиқан ажратилган қисмлари, шунингдек, муҳим ҳуқуқий жиҳатдан бир қолипдаги маъновий бўлаклари) ўртасида боғланишнинг қатъий бўлиши.
3. Ҳужжатдаги маълумотларнинг турлари (воқеа-ҳодисаларга оид маълумот - бўлиб ўтган ҳодисаларнинг, иш ҳолатининг ҳақиқий қайд қилиниши; қайд қилувчи маълумотлар – ҳодисалар ёки предметлар номларининг рўйхати, муайян фактларнинг қайд қилиниши; фармойиш берувчи маълумотлар, бирор-бир хатти-ҳаракатни бажаришга кўрсатма бериш) мантиқий изчил бўлиши.
4. Маълумотларни етказишнинг усуллари - матннинг тўла қонли ҳуқуқий мазмуни тил воситалари орқали аниқ ифодаланган (сўзлар тартибига қатъий амал қилиши; у ёки бу грамматик аҳамиятга молик урғулар, бир қолипга солинган турли гап бўлакларининг қўлланилиши ва ҳ.к.) бўлиши.
Маълумотларнинг намунавий мазмуни ва турлари – процэссуал ҳужжатларнинг тилга оид бўлмаган асосларидир. Унинг тузилиши жиҳатдан бўлакларга ажратилишини тилга оид бўлмаган мезонлар билан ҳам, қонунга ҳавола қилиш, анкета маълумотлари ёки айбловни ифода қилишни ҳисобга олган ҳолда ҳам бериш мумкин. Маълумотларни етказиш усулларига процэссуал ҳужжатларнинг тил хусусиятлари киради. Бу мезонларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, процэссуал ҳужжатларнинг услубий моделини – муайян тил материалидан матн тузиш чизмасини яратиш мумкин. Ҳар бир услубий моделда фойдаланилган у ёки бу тил воситалари экстралингвистик омиллар билан, биринчи навбатда, намунавий мазмун билан белгилаб қўйилади.