4-§. Суд музокараси ва унинг ўзига хосликлари

Процэссуал ҳужжатларга – қарорлар, ажримлар, айблов хулосалари, ҳукмлар, суд қарорлари киради. Уларнинг намунавий мазмуни– бирор-бир масаланинг қонуний, асосли равишда ҳал қилинишидан иборат. Масалан: тергов органларининг қарорларида тергов ҳаракатлари учун зарур бўлган айбланувчининг ва жабрланувчининг иқрор бўлиши тўғрисидаги процэссуал ҳолат (экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор ва бошқа амалга оширилиши мумкин бўлган ҳаракатлар.); жиноят ишининг ҳаракатланиши тўғрисидаги қарор (ишни ҳаракатдан тўхтатиш тўғрисидаги қарор) чиқарилиши мумкин.
Айблов хулосаларида терговчининг айбловни ифода қилиш ва ишни судга топшириш тўғрисидаги қатъий қарорига асосланилади. Ҳукм судланувчининг айбдорлигини ва унга тайинланган жазо чорасини (ёки судланувчининг айбсиз эканлигининг ҳуқуқий оқибатини) белгиловчи қарордан иборат бўлади. Фуқаролик ишлари бўйича суд қарорларида бирор-бир юридик фактнинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) тасдиқланади.
Қарор-ҳужжатларнинг таркиби қонунда белгилаб қўйилган ва улар 3 қисмдан иборат бўлади. Қарор-ҳужжатларнинг кириш қисмида одатда битта гапда аниқловчи ва ҳолларнинг турли кўринишлари иштирок этади. Асосий урғу қарор матнидаги ўрин ва пайт ҳолларига тушади.
Қонун у ёки бу процэссуал ҳаракатларнинг муддатини қатъий чеклаб қўйган. Масалан, жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги қарор, қоида тариқасида, содир этилган ёки тайёрланаётган жиноят ҳақида лавозимдаги шахсдан маълумот олинган кундан бошлаб, 3 кундан кечиктирмасдан чиқарилиши лозим.
Тергов (ёки суриштирув) жиноят содир этилган жойда олиб борилади. Шунинг учун ҳам кириш қисмидаги ўрин ва пайт ҳоли оддий матндагига қарагандагидан ҳам кўпроқ маъно юкига эга ва уларнинг ажратиб кўрсатилиши мақсадга мувофиқдир; тарз ҳоллари ҳар доим вергул билан ажратиб кўрсатилади. Вергул билан ажратилган аниқловчилар одатда ёйиқ ҳолда қўлланилади: ... моддада кўзда тутилган жиноят аломатлари бўйича қўзғатилган иш материали. Сўнгра ҳуқуқий нормага ҳавола қилинади (модданинг рақами кўрсатилади). Бунда ҳавола маълумотнинг мустақил таркибий қисми ҳисобланмайди, балки «жиноят» тушунчасини аниқлаштириш учун хизмат қилади. Айрим қарор-ҳужжатлари (масалан, қамоқ тариқасидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги қарор)да кириш қисми прокурорнинг грифи сифатида розиман, санксия бераман маъносидаги ажратиб кўрсатилган биринчи шахс бирликдаги ҳозирги замон феъллари билан ифодаланади.
Қарор-ҳужжатларнинг баён қисми ҳажми бир гапдан бир неча гапгача бўлиши мумкин. Баён қисмининг ҳажми қарор қайси босқичда чиқарилганига, яъни ишнинг ҳақиқий ҳолатини қанчалик тўлиқ акс эттириш заруратига боғлиқ бўлади. Баён қисмининг энг катта ҳажми якуний қарорларда учрайди.
Баён қисмидаги ҳуқуқ нормаларига ҳавола (ЖПК да назарда тутилган бирор-бир ҳуқуқий нормани) қўллаб равишдоши билан ифодаланади ва вергул билан ажратиб кўрсатилади ҳамда кириш қисмидагига нисбатан катта ахборот мустақиллигига эга, чунки қўллаб ҳаволаси агар яна қандайдир қўшимча маълумот бўлса ва улар «ва» боғловчиси билан битта гапга бирлаштирилган бўлса, унда эътиборга олиб иборасини қўллаш мумкин.
Қарор-ҳужжатларнинг қарор қабул қилиш қисми сарлавҳа кўринишида тузилади ва улар икки нуқтадан кейин бош ҳарфлар билан ҳамда бир-биридан нуқталар ёрдамида ажратиб ёзилиши лозим.
Грамматик сарлавҳалар инфинитив (феълнинг ноаниқ кўринишидаги гаплар) гапларни янада таъкидлаб кўрсатувчи ибора урғуси гапнинг охирги қисмига тушадиган инфинитив гаплардан ташкил топади. Бетараф баён қилиш оҳанги фармойиш бериш, амр қилиш оҳанги билан алмашади ва инфинитив гаплар ўз фикрини ифодалашнинг асосий бўғини сифатида ажратилади.
Қарор-ҳужжатларнинг тузилиш қисмлари мантиқий жиҳатдан боғланган бўлиши зарур (аниқладим, қарор қиламан, айбдор ва улардан келиб чиқадиган сўзларнинг бири-бирига боғланиши).
Қарор-ҳужжатларнинг услубий модели маълумотларнинг ҳар учала турини ўзида жамлайди. Қайд қилувчи маълумотлар кириш қисмида баён қилинади ва ҳозирги замон феъли шаклида ифодаланади. Воқеа-ҳодисаларга оид маълумотлар баён қисмида ифодаланади. Қайд қилувчи маълумотлар билан воқеа-ҳодисаларга оид маълумотларнинг навбатма-навбат келиши мазкур иш юзасидан тўпланган барча далилларни бир тизимга солиш имконини беради.
Матнга далиллар манбаини кўрсатувчи (эксперт хулосасига асосан, тафтиш хулосаларига мувофиқ шаклидаги кириш бирикмалар) ёки муайян ҳолатни аниқлаштирувчи (яъни, чунончи каби боғловчилар билан келган) синтактик бирикмалар киритилади.
Воқеаларга оид маълумотлар учун ўтган замон феъли хосдир. Хронологик изчиллик тамойилига асосан батафсил акс эттирилган воқеаларга оид маълумотлар ҳозирги замон учун ҳам, келаси замон учун ҳам бир хил аҳамиятга эга бўлган ўтган воқеаларнинг натижаларидан иборат бўлади.
Бу турдаги маълумотлардан кўзланган асосий мақсад коммуникативликдан иборат: ишнинг ҳақиқий ҳолатини шундай баён қилиш керакки, мантиқан муайян хулоса чиқариш имконини берсин. Фармойиш берувчи маълумотлар қарор-ҳужжатларнинг қарор қисмида ўз аксини топади. У келаси замонда қўлланилади, чунки у ҳужжатда баён қилинган воқеанинг натижалари белгиланади.
Айблов хулосаси асословчи баён қисми ва қарор қисмидан иборат бўлади. Айблов хулосасининг асословчи баён қисмида ишнинг моҳияти – дастлабки тергов жараёнида аниқланган айбланувчи содир этган жиноятнинг жойи, вақти, усуллари, асосланган оқибатлари ва бошқа муҳим ҳолатлари, жабрланувчи ҳақидаги маълумотлар, айбланувчининг айбини ва жиноятнинг мавжудлигини тасдиқловчи далиллар, айбланувчининг айбини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлар, айбланувчининг ўз ҳимояси учун келтирган важлари ва бу важларни текшириш натижалари баён қилинади.
Айблов хулосасида унда баён қилинган ҳолатлар ўз тасдиғини топган ишнинг бетларига ҳавола қилиниши лозим. Айблов хулосасининг қарор қисмида айбланувчининг шахси ҳақидаги маълумотлар келтирилади ва мазкур жиноят назарда тутилган ЖК моддалари кўрсатилиб, унга қўйилган айблов баён қилинади. Айблов хулосаси тузилган жойи ва вақти кўрсатилган ҳолда терговчи томонидан имзоланади.
Айблов хулосасида ахборотнинг уч кўринишидан фойдаланилади. Асословчи баён қисмида қайд қилувчи маълумотларнинг унсурлари воқеалар билан бирга келади. Масалан, иш материалларидан кўринадики..., гувоҳларнинг кўрсатмаларидан келиб чиқадики ва ҳ.к. Воқеаларга оид маълумотлар асосан ўтган замон феъллари шаклида берилади ва гапнинг ажратилган бўлаклари ҳисобига аниқлаштирилади.
Айблов хулосасининг қарор қисми қайд қилувчи ва фармойиш берувчи маълумотлардан иборат.
Баённома-ҳужжатлар мазмунан қуйидаги турларга бўлинади:
далилнинг муайян манбаси: айбланувчи, гумон қилинувчи, жабрланувчи, гувоҳлар кўрсатмаларининг қатъий юридик ифодаси;