4. Bog‘cha yoshida mehnat faoliyatining xususiyatlari

4.Bog‘cha yoshida mehnat faoliyatining xususiyatlari

Bolalaming mehnat faoliyatlarini o’zida qamragan mashg’ulotlar

asosan bog’cha yoshidagi davrdan boslilanadi. Bu yoshda bolalaming

mehnatlari juda sodda va elemental’ bo’lsa ham ulaming psixik

taraqqiyotlarida juda katta ahamiyatga egadir.

Bog’cha yoshidagi bolalar bilan o’tkaziladigan suhbatlar natijasida

bolalarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi

tug’iladi. Kattalaming mehnat faoliyatlariga taqlid, qilish dastavval bolalamiing o’yinlarida namoyon bo’ladi. Bolalar kattalaming mehnat

faoliyatlarini o’zlarining o’yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib

qolmay, balki kattalar mehnatida bevosita qatnashish uchun, harakat qila

bosMayclilar. Masalan, qiz bolaiar onalad to yuvayotganda suv tashish,

ayrim kicMkroq, narsalami (dastro’molchalami) chayishcla qatnashadilar,

uy va hovlilami yig’ishtirib supuristiga, o’g’il bolalar esa otasi

bajarayotgan ishda qataashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi

bolalanui mehnatining natijasiga qarab emas, balki mehnat jarayonining

o’ziga qiziqishi psixologik jihatdan xaralterlidii'.

Bog’cha yoshidagi bolalaming ishiga baho berib borish ularda

mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda kalta rol o’ynaydi.

Bolalar kuchlari etadigaii ishlami bajarayotganlarida ko’p xatolarga yo’l

qo’yishlari turgan gap. Lekin bunda bolalami mehnatga jalb qilmaslik

kerak, bolalaming bajaiadigan ishlarini kattalaming o’zlari bir pastda

qilib qo’yishlari mvmildn, degan ma’no kelib chiqadi. Sharq halqida bir

maqol bor; “Bolani bir ishga buyur, ketidan o’zing yugur”. Bu juda

to’g’ri, hayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyurilganda, uni qanday

bajarayotganliklaridan ko’z-quloq bolib turish kerak, degan ma’noni

bildiradi.

Bolalarda, xususan, kichik yoshdagi bog’cha bolakirda hali mehnat

malakaliiri yo’q, qo’l muskullari yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ana

shuning uchun bolalar qasddan yoki anqovliklaridan etnas, balki eplay

olmasliklaridan biror naisani tushurib sindirib yuborishlari mumkin. Ana

shunday “falokat” yuz bergan paytda bolani “anqov, rnerov, ko’zinga

qarasang bo’lmaydimi” deb urishish yoki koyish yariunaydi. Buning

o’miga bolaga shu melmatni qanday qilib bajarishni ko’rsatib berish

lozim.

Bog’cha yoshidagi bolalami mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda

ulami icoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo’lib

mehnat qilishda tarbiyacM har bir bolaga ma’limi bir mehnatni bajaridmi

buyuradi. Ana shu tariqa bolalar jips jamoa bo’lib mehnat faoliyati bilan

shugullanadilar.

Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo’lib navbatchilik qiladilai'.

liunda bir bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkhichisi qoshiq va

vilkalami qo’yib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalami qo’yib chiqsa,

to’rtinchi bola stolga nonlami qo’>ib chiqadi. Bog’chada navbatchilikka

o’rgangsin bolalar oilada ham yordamlashadigan bo’ladikir.

Umuman, o’rta \a katta yoshdagi bog’cha bolalariga oilada

kuchlari etadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularni mehnatsevarlik ruhida tijrbiyalashda va ularda ayrim mehnat malakalari

hosil bo’lishi uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali

mehnatdla ishtirok etmagan bolani keyinchalik mehnatga jalb qUish juda

qiyin bo’ladi.

Bog’chada bolaiaj- jalb qilinadigan mehnat faoliyatming turi juda

xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki o’simliklami

parvarisli qilish, bog’cha hovlisida ishlash, oshhonada va guruhda

navbatchilik qilish, kichldntoylami kiyintirishga yordam berish va

boshqalar.

Shimi ham aytib o’tish kerakki, kichik yoshdagi bog’cha bolalari

o’zlarining mehnat faoliyatlarim hali yo’lga qo’ya olmaydilar. Shuning

uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, yani o’simliklarga suv

quyish, baliqlarga ovqat berisfa, hovliga suv sepish va shu kabilar

shug’ullanadilar.

O’rta va katta gunih bolalari mehnat faoliyatini o’yindan batamom

farqlab unga nisbatan jiddiy munosabatda bo’la boshlaydilar. Ular

mehnatdan kelib chiqadigan natijani, yani mehnatning ijtimoiy

mohiyatini, kim uchun, nima uchun lozimligini tushunadilar. Ular

kattalaiTiing oiladagi uy ro’zg’or ishlariga zo’r ishtiyoq bilan

yondoshadilar, kichkintoylar uchun qog’ozdan, kartondan faner va

plastilindan turli o’yinchoqlar yasaydilar.Pedagogik jihatdan to’g’ri

tashkil qilingan mehnat faoliyati boIaJaming har tomoElama, yani ham

jismoniy, ham psixik, ham estetik, ham axloqiy tomondan barkamol

rivojlanishlariga juda katta tasir qiladi.

Bog’cha bolalari biron o’yin^ ta’lim yoki mehnat faoliyatlari bilan

mashg’ul bo’lar ekanlai, ular harakatga soluvchi mayllar yotadi. Kicik

bog’cha yoshidagi bolalaming xatti-harakatlari amalga oshirilayotgan

sharoitga bog’liq bo’ladi. Ular xatti-harakat motivlarini anglab ham

etmaydilar. Shuning uchun ko’pincha o’zlariga mutlaqo xisobot bermay,

ma’lum bir vaziyatda u yoki bu xatti-harakatni amalga oshira

boshlaydilar.

Bu yosh davrida bolalaming xatti-harakatlari va hulq atvorlarining

motivlaii ham o’zgarib, rivojlanib boradi. Katta yoshli bog’cha

bolalarining xatti-harakat motivlari to’la anglangan motivlardan iborat

bo’ladi. Masalan, katta yoshdagi bog’cha bolalarining xatti-harakatlari,

hulq-atvorlari asosida yotgan motivlar har tomonlama katta odamlarga

o’x^ashdan iboratdir. Ular ana shunday kuchli mayl asosida taqlidiy

o’yinlami, ta’limiy, yani didaktiv mashg’ulotlami va mehnat

mashg’ulotlarini tashkil qilib o’tkazadilar. Bolalaming asosiy maqsadlari katta odtunlar bilan o’zaro munosabatni mustahkamlashdir. Bolalar katta

kishilar bilan yaxhsi muaosabatlar o’matishga intilar ekanlar, ular katta

kishilaraing bujoirgan topshiriqlarini bajarishga, c ’raatgan tartib

qoidalariga so’zsiz bo’ysinishga harakat qiladilar.

Bolaning bog’cha yoshidagi davriiJa o’z qadr qkrimatini anglasM

ham yui:aga kela boshlaydi. Bolalar bog’chaga kelganda dastawal o’z

tengqurlarmi sezmaslikka, payqamaslikka harakat qiladilar. Keyinchalik

turli o’yin va majburiy mashg’ulotlai: davomida bolalar jamoasiga

qo’shilib, o’z tengqurlarining hurmatini qozonishga harakat qiladilar,

yani boshqa bolalarga har tomonlama yaxshi ko’rinishga intiladilar.

Bog’cha yoshidagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining rivojlanishida

ahloqiy motivlaming roli nihoyatda kattadir. Bolalar o’z xatti-

harakatlarini anglaganleiri sayin ahloqiy motivlarining yani ijtimoiy

ahloqiy qoidalariga rioya qilish motivlari kuchayib boradi. Bolalar endi

o’zlarining egoistik macfaatlari yuzasidan emas, balki ijtimoiy manfaat

nuqtai nazaridan harakat qilishga o’rgana boshlaydilar. Masalan, bolalar

o’zlari yoqtirgan o’zlaiiga eng yaxshi o’yinchoqlarini beradigan va

xattoki o’zlarining uyidan oiib kelgan shirinliklarini ham bo’lib

beradigan bo’ladilar. Shu tariqa bolalarda ijtimoiy motivlar rivojlana

boshlaydilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalari har doim kichik yoshdagi

bolalarga yordam berishga, ijtimoiy motivlar asosida harakat qilishga

intiladilar.

Bog’cha yoshidagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining

rivojlanishida ahloqiy motiviaming roli nihoyatda kattadir. Bolalar o’z

xatti-harakatlarini angla{;anlari sayin ahloqiy motivlarini g, yani ijtimoiy

ahloqiy qoidalarga rioj^a qilish motivlari kuchayib boradi. Bog’cha

yoshidagi bolalarda ana shunday motivkir bilan birga o’z-o’zini anglash,

o’zining xatti-hasrakatlariga baho berish ham tarkib topa boshlaydi.

Masalan, “uch ayiq”, “uycha”, “Aka-iika bahodirlar” kabi hikoyalar

ifodali qilib o’qib berish yoki insenirovka qilish orqali bolalarda o’z-

o’zini anglash va o’z xatti-harakatlariga baho berish tarbiyalab boriladi.