4-lekciya. Ma'lumotlar bazasining relyatsion modeli va munosabatlar Ma`lumotlarning modeli

Relyatsion ma`lumotlar modeli

Ma`lumotlarning relyatsion modeli 1970 yil IBM firmasining xodimi Edgar Kodd tomonidan taklif etilgan. Relyatsion MBning asosiy g`oyasi MB strukturasini soddalashtirishga qaratilgan. Unda ierarxik modeldagi kabi avlod va ajdodlarga yaqqol ko`rsatgichlar yo`q, barcha ma`lumotlar star va ustunlarga bo`lingan oddiy jadvallarda tasvirlanadi. Relyatsion modeldagi asosiy tushuncha “munosabat” (relation) hisoblanadi.
Ma`lumotlarning shunday modeliga relyatsion model deyiladi, unda barcha ma`lumotlar foydalanuvchiga jadval shaklida xavola etiladi va MB ustidagi barcha amallar jadvalllar ustiga amallarga olib kelinadi. Har bir jadval MB tarkibida o`z nomiga ega bo`ladi, hamda satr va ustunlardan iborat bo`ladi. Har bir jadval real dunyodagi ob`ektlar (mohiyat) tipini aks ettiradi, har bir satri esa ob`ektning konkret nusxasini bildiradi.
Relyatsion munosabat jadval tarzida ifodalanib, jadvalning har bir satri kortejni, ustunlar soni munosabatning ko`rsatkichi (darajasi), satrlari soni quvvati (kardinal soni) hisoblanadi. Jadval ustunini – atribut, ustun sarlavhasini – atribut nomi, sarlavha ostidagi elementini – artibut qiymati deb atashadi.
MBda munosabat (jadval) nomi va undagi atribut(ustun)lar o`z nomiga ega bo`ladi hamda bu nomlanishi betakror (qaytarilmas) bo`lishi talab etiladi (atributlarning nomlanishi boshqa munosabatlarda qaytarilishi mumkin, ya`ni bitta jadvaldagi ustunning nom boshqa jadvalning ustun nomi sifatida ishlatilishi mumkin). Ixtiyoriy jadval kamida bitta ustunga ega bo`ladi; ustunlar jadvalda ularni yaratish tartibida joylashadi. Satrlar ustunlardan (atributlar) farqli ravishda nomga va joylashish tartibiga ega emas. Ularning miqdori chegaralanmagan.
Relyatsion MBdagi asosiy tushunchalarga quyidagilar kiradi.
Ma`lumotlar tipi – bu tushuncha dasturlash tillarida xuddi shu ma`noda qo`llaniladigan tushunchaga mos keladi. Hozirda mavjud bo`lgan barcha zamonaviy ma`lumotlar bazalari maxsus ma`lumotlar tiplarini ishlatish imkonini beradi. Bular – butun va suzuvchi vergulli kasr sonlar, simvollar va matn satrlari, mantiqiy ifoda, sana tipidagi ma`lumotlarni saqlashga mo`ljallangan ma`lumotlar tiplaridir. Ko`pgina ma`lumotlar bazalarining serverlarida boshqa ma`lumotlar tiplari ham amalga oshirilgan. Masalan, binar axborotlarning yirik massivini saqlashga qaratilgan (BLOB), joriy etiladigan ob`ektlar uchun (OLE-ob`ekt) mo`ljallangan ma`lumotlar tiplari shular jumlasidandir.
Domen – ma`lumotlar tipi qiymatlarining potentsial to`plamidir. Domen ikki element – ma`lumotlar tipi va ma`lumotlarga nisbatan qo`llaniladigan mantiqiy ifoda bilan belgilanadi. Agarda ushbu mantiqiy ifodaning qiymati «to`g`ri (chin)» natijani taqdim etsa, ma`lumotlar nusxasi domenga taalluqli bo`ladi.