4-ma’ruza: Balkalarning payvand choklari. Reja

2-rasm. Birikmalarda kuch chiziqlarining taqsimlanishi:
a ‒ uchma-uch birikmada, b—ustma-ust birikmada
Payvand birikma va payvand choklar asosiy turlari
Payvand choklar payvand birikmaning turi va chok kesimining geometrik shakli bo‘yicha uchma-uch va burchak choklarga bo‘linadi (5.3-rasm). Uchma-uch chok shu chokning eni e, puxtalanishi q, chokning suyuqlantirilish chuqurligi h, tirqish b bilan, burchak chok esa kateti k bilan xarakterlanadi.
Uchma-uch choklar uchma-uch birikmalar hosil qilishda qo‘llaniladi. Burchak choklar ustma-ust, tavrsimon va burchak­simon birikmalarda qo‘llaniladi. Choklar kesimining o‘lchamlarini GOST 5264-80 belgilaydi.
Tashqi yuzasining shakliga ko‘­ra uchma-uch choklar yassi yoki qavariq bo‘lishi mumkin. Burchak chok­lar botiq qilib ham bajarilishi mumkin. Qavariq chokli payvand birikmalar yassi yoki botiq chokli birikmalarga nisbatan statik yuklanishga chidamli bo‘ladi. Lekin juda qavariq choklar suyuqlantirib qoplash uchun ko‘p metall sarflanganligi sababli tejamsizdir. Yassi chokli uchma-uch birikmalar va bo­tiq, chokli burchaksimon, tavrsimon hamda ustma-ust birikmalar qavariq chokli birikmalarga qaraganda dinamik va yo‘nalishi o‘zgaruvchan yuklanish­larga chidamli bo‘ladi. Buni quyidagilar bilan tushuntirish mumkin. Choklar yassi va botiq bo‘lganda asosiy metalldan suyuqlantirib qoplan-gan metallga keskin o‘tishlar bo‘lmaydi. Bu o‘tish joylarida kuchlanish-lar to‘planadi hamda birikma buzila boshlaydi. Stan­dartga muvofiq pastki vaziyatda payvandlangan choklarda chokning qavariqligi 2 mm gacha, qolgan vaziyatlarda payvandlanganda esa ko‘pi bilan 3 mm bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Barcha hollarda chokning botiqligi ko‘pi bilan 3 mm bo‘li­shiga yo‘l qo‘yiladi.
GOST 11969-79 ga muvofiq vaziyatiga ko‘ra: qayiq-L, pastki-N, yarim gorizontal-Pg, gorizontal-G, yarim vertikal- Pv, vertikal-V, yarim Ship-Pp, ship-P choklar bo‘ladi.

Pastki chokli qilib payvandlash juda qulay, payvandlash­ni osongina mexanizasiyalashtirish mumkin. Eng murakkab va qiyini ship chokdir. Bunday choklarni bajarish uchun maxsus mashqlar talab etiladi. Gori-zontal va vertikal chokli qilib payvandlash pastki chokli qilib payvand­lashga qaraganda bir oz qiyinroq, lekin ship chokli qilib payvandlashga qaraganda oson. Vertikal, gorizontal va ship choklar ko‘pincha yirik inshootlarni qurish va montaj qilishda hamda kamdan-kam zavod sharo-it­larida qo‘llaniladi. Zavod sharoitlarida moslamalar yordamida konst­ruktsi­yani faqat pastki chok­li qilib to‘liq payvandlashga muvaffaq bo‘linadi. Yuqori malakali ko‘pchilik payvandchilar vertikal choklarni pastki choklarga nisba­tan sifatli qilib payvandlaydilar, chunki bu holda payvandlash vannasidan iflosliklar oson chiqarib tashlanadi hamda chok metali nisbatan toza, zich va mustahkam bo‘ladi.

3-rasm. Payvand choklarning geometrik parametrlari

Ta’sir etadigan kuchlarning yo‘­nalishiga nisbatan choklar o‘qlari kuch yo‘nalishiga parallel bo‘lgan flang (bo‘ylama, yon) choklarga, o‘qlari kuch yo‘nalishiga perpendiku­lyar bo‘lgan ro‘para (ko‘ndalang) choklarga; kombinatsiyalangan va qiya choklarga bo‘linadi.

Uzunligi bo‘yicha choklar tutash va uzlukli choklarga bo‘linadi. Uzlukli chok zanjirsimon yoki shaxmatsimon bo‘lishi mumkin. Zanjir­simon chok tavr birikmaning ikki tomonlama uzlukli chokidan iborat bo‘lib, unda payvandlash uchastkalari hamda oraliqlar ikkala tomonda qarama-qarShi joylashgan. Shaxmatsimon chok tavr birikmaning ikki tomonida joylashgan uzlukli chokdan iborat bo‘lib, unda devorning bir tomonidagi chokning payvandlangan uchastkalari­ning qarshi­sida yotadi. Chokning payvandlangan uchastkasi boshidan navbat­dagi uchastka boshlanishigacha bo‘lgan masofa chok qadami deb ataladi.
Ish sharoitlariga ko‘ra choklar ishchi tashqi yuklanishlarni qabul qiluv­chi va faqat buyum qismlarini birlashtirish uchun mo‘ljallangan bog’lovchi (birlashtiruvchi) chok­larga bo‘linadi. Bog’lovchi choklar ko‘pincha ish bajarmaydigan choklar deb ataladi.