4-maruza. Leksik ma'no taraqqiyoti. So‘z leksik ma'nosining hosila ma'no yuzaga keltirishi. Leksik ma'noning kengayishi va torayishi. Evfemizm va disfemizm. Reja

ELLIPSIS
Ellipsis asosida yangi ma'no yuzaga kelganda aslida birikmaga teng birlik tarkibidan biror so`z tushib qoladi. Natijada shu birikmaga xos ma'noni bir so`z ifodalaydigan bo`lib qoladi.Masalan,
Dafnga tayyorgarlik ko`ra beringlar. Juda nari borsa ertaga, bo`lmasa shu bugun kechasi uziladi gapida uzilmoq fe'li “o`lmoq” ma'nosiga ega. Aslida bu joni uzilmoq birikmasiga xos ma'no. Birikma tarkibidagi jon so`zi qo`llanmaydigan bo`lib borishi tufayli birikmaga xos ma'noni (“o`lmoq” ma'nosini) uzilmoq so`zining o`zi ifoda etib kelmoqda.
SEMANTIK KALKA
Yangi ma'no hosil bo`lishiga olib keluvchi lisoniy omillardan yana biri semantik kalkadir. Bunda chet, chunonchi, ruscha so`zlarga xos ma'no (yoki ma'nolar) tilimizga o`zlashtiriladi.
Masalan, san'at saroyi, madaniyat saroyi birikmalaridagi saroy so`zining ma'nosi bevosita dvorets isskustva, dvorets kulturo` birikmalarining kalka yo`li bilan o`zlashtirish asosida vujudga kelgan. Semantik kalka vositasida yangi ma'no hosil bo`lishi ,ayniqsa, terminologik leksikada ko`p uchraydi.
MA’NONING KENGAYISHI.
Leksik ma'no nuqtai nazaridan bo`ladigan o`zgarishning ikkinchi bir turi leksik ma'no hajmining o`zgarishidir. Leksik ma'no hajmining o`zgarishi deyilganda ma'noning kengayishi va ma'noning torayishi tushuniladi. So`z ma'nolarining kengayishi va torayishi so`zlarning ma'no taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi.
Ma'noning kengayishi. Jamiyat va til taraqqiyoti so`z ma'nolarining kengayishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunda bir ma'no asosida ikkinchi leksik ma'no (yasama ma'no) yuzaga kelmaydi, faqat shu leksik ma'noning hajmi kengayadi. Masalan, tilimizda vatan so`zi ilgari uy-joy, tug`ilib o`sgan qishloqni ifodalagan, hozir u butun mamlakat, ona-yurtni anglatadi
MA’NONING TORAYISHI.
Leksik ma'noning torayishi so`z ma'nosining kengayishiga zid hodisadir. Ma'noning torayishi avvalambor umumiylikni ifodalovchi so`zning ayrim, xususiy ma'noni ifodalashi natijasida yuzaga keladi. Masalan, tariq so`zi o`tmishda umuman don ma'nosida qo`llangan, hozir esa donning bir turini ifodalaydi. M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asarida qayd etilishicha, XI asrda kiyik so`zi barcha vahshiy hayvonlarga nisbatan ham qo`llangan, so`ng hayvonlarning bir turi – ohuni ifodalashga xoslanib qolgan. Osh so`zi bir vaqtlar issiq ovqatning barcha turini anglatgan, keyinchalik uning ma'nosi torayib, faqat palov ma'nosini ifodalash uchun qo`llanadigan bo`lib qolgan.