4-Maruza Mavzu-Ishlab chikarish xajmi xisobiga

Bojxona bojlarining mohiyati va ko’rinishlari
Tashqi iqtisodiy faoliyat amaliyotida tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bojxona bojlari hisoblanadi. Bojxona boji iqtisodiy mohiyati jihatidan tovar davlat chegarasidan o’tayotganda olinadigan maxsus pul yig’imi, soliqni bildiradi.
Bojxona bojlari ko’rinishlarining turli-tumanligi ularning tovar oqimlarini tartibga solish jarayonida bajaradigan funksiyalarining nihoyatda keng ko’lamliligi bilan tushuntiriladi. Eslatib o’tamiz, bojxona bojlarini joriy etishdan asosiy maqsad: byudjetning daromad qismini ko’paytirish va «nohalol» raqobat bilan kurashishdir. Shuning uchun ham savdoga ta’sir o’tkazishning bu usulidan hozirgi kunda jahonning yuzdan ortiq mamlakatida foydalaniladi.
Tovar oqimlarining yo’nalishiga bog’liq ravishda import, eksport va tranzit bojlari mavjud.
Import bojlarini joriy qilish milliy kompaniyalar (rezidentlar)ga ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatini beradi, chunki ular jahon bozoridagi o’rtacha darajaga nisbatan yuqoriroq xarajatlar bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Hozirgi paytda eksport bojlari ancha kam qo’llaniladi. Ulardan deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar voj kechishgan, chunki ularni joriy qilish jahon bozoridagi keskin raqobat sharoitda eksportning qimmatlashishiga olib keladi.
Tranzit bojlar mamlakat hududini kesib o’tuvchi tovarlardan olinadi va tranzit yig’imlar ko’rinishiga ega.
Bojxona bojiga tortishning ikkita asosiy usuli mavjud:
Maxsus, bunda boj miqdori tovarning og’irligi, hajmi miqdori birligidan belgilangan summa sifatida o’rnatiladi (masalan, avtomobil dvigatelining 1 sm3 dan).
Advalor (lot. — ad valorem — qiymatdan), bunda bojxona boji sotuvchi tomonidan qayd etilgan tovar qiymatidan foiz ko’rinishida aniqlanadi.
Bundan tashkari tashki savdo amaliyotida bojlarni xisoblashning kombinasion usuli mavjud. Uning mohiyati shundan iboratki, malum bir bojxona tashkiloti vaziyatdan kelib chiqqan xolda maxsus va advalor orasidagi usulni mustaqil ravishda tanlash huquqiga ega buladilar.
Bojxona boji urnatishning u yoki bu usulini tanlash tovar guruhi tabiatiga bog’liq Xomashyo tovarlariga odatda birinchi usul qo’llaniladi, eksport bojlariga kelsak, ular ham odatda maxsus usuldan foydalangan xolda o’rnatiladi. Advalor usuldan foydalanish bo’lsa, mashinasozlik mahsulotlari va butlovchi kismlar, ya’ni yukori darajada differensiasiyaga ega buyumlar importida qulay xisoblanadi. Hozirgi paytda bu usul hissasiga barcha bojxona yig’imlarining 80 foizidan ko’progi to’g’ri keladi. Savdo aloqalaridagi mamlakatlar bir-biri bilan turli shartnoma munosabatlarida bo’lganligi uchun import bojlari: preferensial (maxsus imtiyozli) boj, shartnomaviy (minimal) boj va asosiy (jahon bozori uchun maksimal darajada mumkin bulgan) bojlar bo’lishi mumkin.
Iqtisodiyotda davlat tomonidan tashlangan proteksionistik qadamlar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga hamda qisqa va uzoq muddatli istiqbolda davlatning o’ziga ham har xil ta’sir ko’rsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini ko’rib chiqishdan boshlaymiz.