4-маруза. Товар пул муносабатлари

Iqtisodiy (sun'iy) monopoliyalar - ishlab chiqarish va kapitalning to‘planishi hamda korxonalarning turli yullar bilan birlashishi natijasida vujudga keladi. Kartel -bir tarmoq korxonalarning ittifoqi bo‘lib, uning ishtirokchilari to‘liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari to‘g‘risida kelishib oladi. Sindikat- bir turdagi maxsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar birlashmasi bo‘lib, uning a'zolari ishlab chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi, mahsulot esa sindikat mulki sifatida sotiladi. Trest — ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga birgaliqda egalik qiluvchi korxonalar guruhi bo‘lib, foyda qo‘shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlandi. Konsern – formal mustaqqil korxonalar ittifoqi bo‘lib, uning doirasida bosh firma barcha qatnashchilar ustidan moliyaviy nazoratni tashkil qiladi.

3. Monopoliyalarning afzalliklari va ijtimoiy –iqtisodiy oqibatlari

• Monopoliyaning ijobiy tomonlari sifatida quyidagilarni qayd qilish mumkin:
• Mahsuloti odatda, yuqori sifat bilan ajralib turadi;
• ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va resurslarni tejash imkonini beradi;
• Ishlab chiqarishni fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari asosida rivojlantirish uchun katta moliyaviy mablag‘larga va iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo‘ladi.

Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jixatlarni ko‘rsatish mumkin:

• 1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi- Monopoliyalarning yuqori foyda ketidan quvib, sun'iy ravishda ishlab chiqarishni cheklashi narxlarning ko‘tarishi, pirovard natijada resurslardan foydalanish va ularni taqsimlash samaradorligining pasayishiga olib keladi.
• 2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi-bu holat ham narxlar-ning monopol tarzda oshirilishi (pasaytirilishi) hamda yuqori foyda olinishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu aholi qolgan qismi daromadlarining nisbatan kamayishiga olib keladi;
• 3) iqtisodiy turg‘unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi- Bunday holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini sezmasliklari hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo‘shimcha urinishlarsiz o‘zlarining bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin.
• 4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‘sib qo‘yilishi- Monopolistlar iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to‘sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo‘lgan korxonalarni o‘zlariga bo‘ysundirishlari, o‘z xodimlarining mehnatiga pasaytirilgan miqdorda haq to‘lash, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarish, o‘ta darajada oshirib yuborilgan sotish narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o‘z mahsulotini iste'mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi kamsituvchi shartlarini ko‘ndalang qo‘yishlari mumkin.