4-mavzu. Beton to‘ldiruvchilarning mexanik xossalari To‘ldiruvchilarning mustahkamligi

Solishtirma og‘irligi, g/sm³

quruq	nam
Bazalt	204	12	17,6	16	3,3	5,5		2,85
Mayda donali qum tosh	211	17	19,2	17	3,1	2,5		2,55
Gabbro	203	-	18,7	19	2,5	3,2		2,95
Granit	190	20	18,7	13	2,9	3,2		2,69
Yirik donali qum tosh	225	12	18,1	15	3	5,3		2,67
Rogovik	341	11	18,8	17	2,7	3,8		2,88
Oxaktosh	168	24	16,5	9	4,3	7,8		2,69
Porfir	236	12	19,0	20	2,6	2,6		2,66
Kvarsit	334	16	18,9	16	2,5	3,0		2.62
Slanes	249	-	18,7	13	3,7	4,3		2,76

Ishqalanishga qarshilik ko‘rsatkichi shartli sonlar bilan ifodalanadi, sinalayotgan namunaning 20dan xisoblaganda uchdan bir qismini iqlanishda tekshirishda yo‘qotishi hisobga olinadi. Agar materialning ishqalanishga qarshiligi yaxshi bo‘lsa, u holda ishqalanishga qarshilik ko‘rsatkichi 17 dan kam bo‘lmasligi kerak, agar tosh materialning ishqalanishga qarshilik ko‘rsatkichi 14 dan kam bo‘lsa talabga javob bermaydi.

Ishqalanishga qarshilik ko‘rsatkichi BS812-1:1975, keyinchalik BSEN12620:2002 ga almashtirilgan standart bo‘yicha amalga oshiriladi, hozirgi vaqtda Buyuk Britaniyadi, AQShda bu usul qo‘llaniladi. 3.1-jadvalda BS812-1:1975 standarti talabi bo‘yicha turli guruhdagi tog‘ jinslari asosida olingan to‘ldiruvchilarning siqilishdagi mustahkamligi, maydalanish ko‘rsatkichi, zarbga qarshiligi va ishqalanishga bardoshliligi ko‘rsatkichlari keltirilgan.
Slanes va rogovika tog‘ jinslari asosida olingan to‘ldiruvchilar beton ishlab chiqarishda yaroqsiz bo‘ladi. Shu sababli ham bo‘r oxaktosh guruhigi kiritilmagan, hamda to‘ldiruvchi tayyorlashda yaroqsiz hisoblanadi. Siqilishdagi mustahkamligiga to‘xtaydigan bo‘lsak, bazalt mustaxkamligi o‘zgaruvchan tog‘ jinsi hisoblanadi. Tarkibida kam miqdorda olivina bo‘lgan yosh bazalt tog‘ jinsining siqilishdagi mustahkamligi 420MPa ga yetadi, biroq shamol ta’sirida bo‘lgan bazaltning mustahkamligi 100 MPa ni tashkil qiladi. Oxaktosh va porfirda esa mustahkamlik kam miqdorda o‘zgaradi.
3.2-jadval
To‘ldiruvchilarni tadqiqot natijalari aniqliligi

Tadqiqot	Cheklanish ko‘rsatkichi, %	Namunalar miqdori, bunda 90% mos kelishini ta’minlaydi, hamda quyidagidalardan ko‘p emas
		3%	10%
Barabanda quruq holatda ishqalanish	5,7	10	1
Barabanda nam holatda ishqalanish	5,6	9	1
Aylanada ishqalanish	9,7	28	3
Tayyorlangan namuna larning zarb ta’siri ga qarshiligini aniqlash	17,1	90	8
To‘ldiruvchining zarb ta’siriga qarshili gini aniqlash	3	-	-
Siqilishga bo‘lgan mustahkamligini aniqlash	14,3	60	6
To‘ldiruvchilarni maydalanish ko‘rsatkichini aniqlash	1,8	1	-
Maxsus barabanda ishqalanish	1,6	1	-

3.2-jadvalda keltirilgan turli tadqiqot ishlari natijalari asosidagi ma’lumotlardan shuni aytish mumkinki, nechta miqdordagi namunalar ustida sinov ishlarini bajarish natijalar to‘g‘riligini 90% haqiqiy ko‘rsatkichiga to‘g‘ri kelishini ta’minlaydi. Tadqiqot ishlari ichida eng maqbuli bu to‘ldiruvchini maydalanishi ko‘rsatkichini aniqlash hisoblanadi. Bu va keyingi bo‘limlarda tadqiqot ishlari natijasida aniqlangan va yozilgan to‘ldiruvchining sifati va xususiyatlari ushbu to‘ldiruvchi asosida tayyorlangan betonning mustahkamligini va boshqa xususiyatlarini to‘liq ta’minlashini oldindan aytib bo‘lmaydi.

To‘ldiruvchilar bo‘sh donalari
To‘ldiruvchilar ustida olib borilgan tadqiqotlar natijasida uning tarkibida bir qancha miqdorda boo‘ tog‘ jinslari borligi aniqlandi. To‘ldiruvchi tarkibida bunday nuqsonli donalarning mavjudligi chgaralanadi.
Ikkita turdagi nuqsonli donalar mavjud bo‘ladi: bo‘sh va kichik mustahkamlikdagi donalar, hamda suvga solinganda yoki muzlaganda o‘zining hajmini oshiruvchi, bular betonning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Bo‘sh tog‘ jinslariga slanslar va boshqa kichik zichlikdagi tog‘ jinslari misol bo‘ladi. Ularga bundan tashqari boshqa yumshoq qo‘shimchalar xam kiradi, masalan: gillar, yog‘och yoki ko‘mir, ular betonda bo‘shliqlarni yuzaga keltiradi. To‘ldiruvchi massasiga nisbatan bo‘sh jinslarning 2-5% bo‘lishi betonning mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Beton tarkibida bunday donalar bo‘ldishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Ko‘mir ham salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi yumshoq qo‘shimcha material bo‘lib, betnni shishiga va nurashiga olib keladi. Bundan tashqari, mayda tuyilgan holda ko‘r miqdorda ko‘mirning mavjud bo‘lishi, sement qorishmasini normal qotishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq to‘ldiruvchi tarkibida antratsit donalari miqdori 0,25% bo‘lsa, u beton mustaxkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.
Boshqa past zichlikdagi materiallarda ham ko‘mirning mavjud bo‘lishi ASTM S123-04 da keltirilgan tartibda flotatsiya usuli orqali aniqlash mumkin. Bundan tashqari to‘ldiruvchilar tarkibida slyuda qo‘shimchalari xam bo‘lmasligi kerak, chunki slyudalar sementning gidratatsiyasi jarayoniga salbiy ta’sir etadi. To‘ldiruvchilar tarkibida gips va boshqa sulfatlar bo‘lmasligi kerak.
To‘ldiruvchilar tarkibida piritlar va markazit eng ko‘p tarqalgan qo‘shimchalar bo‘lib, betonning kengayishiga sababchi bo‘ladi. Bu sulfidlar xavodagi kislorod va suv bilan bog‘lanib, temir sulfatini yuzaga keltiradi, keyinchalik esa gidrookislarga parchalanadi, bu vaqtda esa sulfat ionlari sementdagi kalsiy alyuminatlar bilan bog‘lanadi, buning natijasida beton yuzasida tuzlanmalar va dog‘lar yuzaga keladi, bu ayniqsa issiq va nam sharoitlarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Barcha pirit turlari ham raksiyaga kirishish xususiyatiga ega bo‘lmaydi. Chunki piritlarning parchalanishi faqat oxakli suvlarda boradi, shu sababli ham to‘ldiruvchining reaksiyaga kirishish xususiyatini tekshirish uchun uni ohakli suvga joylashtirish kifoya etadi. Agar to‘ldiruvchi reaksiyaga kirishish xususiyatiga ega bo‘lsa, u holda bir necha daqiqadan so‘ng yashil-ko‘kimtir rangli temir sulfati cho‘kmasi hosil bo‘ladi, uning havo bilan ta’sirlashuvi natijasida jigarrang temir gidrooksidi yuzaga keladi.
Midjeley tomonidan shu narsa aniqlandiki, to‘ldiruvchining reaksiyaga kirishish xususiyatini bir qancha metall kationlari belgilaydi, natijada piritlar aktiv holatga keladi. Ayniqsa to‘ldiruvchilar tarkibida o‘lchami 4,8- 9,5 mm o‘lchamdagi piritlar bo‘lmasligi lozim.