4-mavzu: falsafaning metod, qonun va kategoriyalari vaqt 2-soat Reja

Falsafa metodlari. Eng qadimgi keng tarqalgan metodlardan biri dialektika bo’lsa, ikkinchisi metafizikadir. Biroq falsafa metodlari bo’lar bilan cheklanmaydi. Bugungi kunda uning sofistika, eklektika, analitik, (hozirgi zamon analitik falsafasi), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (tushunish) va boshqa turlari ham mavjud. Endilikda turli metodlarni birlashtirish jarayoni ham ro’y bermoqda (masalan, Gadamer germenevtikani ratsional dialektika bilan birlashtirishga harakat qiladi).
Dialektika (yunon. dialektika — bahs, suhbat) tabiat, jamiyat va bilish taraqqiyoti qonuniyatlari hamda ularning asosida shakllanadigan umumiy tafakkur uslubi va amaliy faoliyat haqidagi ta’limotdir. U grek tilida bahs va suhbatlashish san’ati, degan ma’noni anglatadi. Antik dunyo faylasuflari uni haqiqatga erishish yo’li va usuli sifatida talqin etganlar. Hozirgi davrga kelib dialektika olamdagi narsa va hodisalar doimo o’zgarishda, o’zaro aloqadorlik va bog’liklikda, taraqqiyot va rivojlanishda, deb tushunishdir. Unga ko’ra, olamda o’z o’rniga va joyiga, yashash vaqti va harakat yo’nalishiga ega bo’lgan barcha narsalar va voqealar bir-birlari bilan bog’liq va aloqador tarzda, bir-birlarini taqozo etadigan, doimiy va takrorlanib turadigan bog’lanishlar orqali namoyon bo’ladi.
Falsafada mazkur tamoyillarga asoslangan tafakko’rni — dialektik tafakkur, ana shunday dunyoqarashni — dialektik dunyoqarash, yondashuvni — dialektik yondashuv, metodni — dialektik metod deb atash an’anaga aylangan. SHu bilan birga, u yoki bu olimning ushbu tamoyillarga asoslanadigan dunyoqarashi, falsafiy ta’limotlari ham bor. Masalan, Demokrit va Geraklit dialektikasi, Kant yoki Gegel dialektikasi deyilganda ana shunday hol nazarda tutiladi.
Antik davr dialektikasi sodda va stixiyali bo’lib, asosan, hayotiy tajribaga asoslangan. O’sha davrda "Dialektika" so’zini birinchi bo’lib, Sukrot (er.av. 469—399 y.) o’z falsafiy faoliyatida qo’llagan.
Gegel dialektikani falsafa taraqqiyotining umumiy nazariyasi sifatida asoslab bergan. Ma’lumki, o’rta acp ratsionalizmi tajribaning ahamiyatini va nazariyaning empirik paydo bo’lishini tan olishi bilan harakterlanar edi. Gegel fikrlari boshqacha xarakterga ega. U falsafa o’z xususiyatlarini asoslovchi metodga ega bo’lmas ekan, fan bo’la olmaydi, deb hisoblaydi.
Gegel dialektikasi mutlaq aql faoliyatining nazariyasi, mantig’i va metodi sifatida namoyon bo’ladi.
Bizni o’rab to’rgan olam yagona bir butunlik, aniq tizim bo’lib, bir-biri bilan uzviy bog’liq predmetlar xilma-xilligi yagonalikda, bir-biri bilan o’zaro ta’sir va o’zaro uzviy bog’liqliqda namoyon bo’ladi.