4-mavzu. Ijtimoiy muhim, diniy an’analar va komil insonning shakllanishi

4-mavzu.Ijtimoiy muhim, diniy an’analar va komil insonning shakllanishi. Diniy fanatizm va fanatlar yuzaga kelishining psixologik asoslari
Reja
1.Ijtimoiy muhitning psixologik iqlimi haqida.
2.Jamoa, guruh va guruh turlarini din psixologiyasida o’rganilishi.
3.Diniy va nodiniy an’analarining shaxsga ta’siri.

Ijtimoiy muhitning psixologik iqlimi haqida. Dinning faqat dunyoqarash, Mafkuraviy tomonidangina xabardor bo’lish ateistik tarbiyada, shak-shubhasiz, ma’rifatsizlarcha yondashishga olib boradi. Aksincha, ijtimoiy ruhiy omillarni hisobga olish — dinning ijtimoniy shartli ekanligini anglashga, turmush tarzi, diniy ehtiyojni vujudga keltiruvchi shaxsniig hayot sharoitlari dinda katta rol o’ynashini tushunishga olib boradi.
Dindor odam uchun real turmush tarzining barcha muammolari va qiyinchiliklari bilan birga o’zgarishi — uning kindan o`zoqlashmasligi uchun asosdir.
Ateistik tarbiyaning ijtimoiy-ruhiy holatlari, dinning ijtimoiy-psixologik ildizlarini tayaqik, etish O’zbekistonda so’nggi yillarda o’smirlar. xolbuki, aholida bir qator tarixiy ijtimoiy-iqtisodiy, Mafkuraviy omillar kuchiga qaraganda dindorlik darajasi baland. Dinniig ruhiy ildizlarini marksistik tushunish va 6u muammoga boshqacha nuqtai nazar bnlan qarashda faylasuf, sotsialog va psixalog olimlarning dinning ijtimoiy-psixologik muammolari bo’yicha qilgan ishlari g’oyat muhimdir. TAniqli olim K. K. Platonov dinning ruhiy ildizlari mazmunini aniqlar ekan, bu — o’sha diniy ruhiyat hodisalarining paydo bo’lishiga imkon tug’diruvchi individual va jamoaviy ongning o’ziga xos hodisalaridir, deydi. U diniy farazlar, diniy hodisalar, irim-sirimlar, marosim, axloq, namoz o’qish, janoza va boshqalarni qam shunga kiritadi. Keyinroq esa dinning ruhiy ildizlari soniga katarsiz poklanishning emokional fenoment — ko’pgina diniy xatti-harakatlar ruhiy tuzilishining zarur unsuri hisoblanuvchi san’at, mo`zika, teatr, adabiyotni idrok qilish bilan bog’lik bo’lgan murakkab ruhiy kechinmalarni ham kiritadi.
Gap shundaki, inson ruhiyatini o’rganar ekan, umumiy psi-xologiya uning mazmundor unsuridan mavhumlashadi. Uni inson fikrlari va idroklarining mazmuni qandayligi, shaxs hissiyotlarining yo’nalishi qanlaylish qiziktirmaydi, holbuki dindor nnshnlarniig ruhiyati xususiyatlarini faqat ular psixikasining mazmuniy tahlili sharoitidangina aniqlash mumkin. Qayd qilish kerakki, umumiy psixologiya shaxsning, ijtimoiy tiplarning, bu ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy jamoalar psixikasining xususiyatlari, shuningdek shaxsning o’zi tegishli bo’lgan ijtimoiy guruh jamoa bilan hamkorlik qilishini o’rganmaydi. Ammo o`zoq vaqtlar ijtimoiy psixologiyada u ijtimoiy muhitdagi individning axloqini yoki uning ijtimoiy rag’batlariga bo’lgan munosabatini o’rganishi ta’kidlandi. Ijtimoiy psixologiyaning tadqiq etish usullari ruhiyat va ijtimoiy munosabatlar birligini ifodalaydi. Ularning biriichisi ijtimoiy guruhning ruhiy holati — uning hissiyotlari, kayfiyati, fikri va hokazolarni alohida midividlar xonatlarining majmui sifatida o’rganadi. Bunda bir butun bo’lpsh ijtimoiy guruhning o’ziga xos ruhiy holatlari ko’zga tashlanmaydi.
Ijtimoiy-ruhiy ehtiyojlarning tarkibi va mazmuni turli jamoa, urug`’, guruhlarda turlichadir, 'bunda" shuni hnsobga olish kerakki, bu ehtiyojlar ijtimoiy taraqqiyot davomida o’zgarib turaln. Ikkinchi muhit ijtimoiy-ruhiy hodisa, ijtimoiy ehtiyojlar bilan yaqin bog’langan hodisa — manfaat — anglangan, aktuallashgan ehtiyojdir. Ijtimoiy guruh va jamoalar manfa-ati — ijtimoiy muhitnyang eng muhim unsuri.
Ijtimoiy ruhiyat hodisalari qatoriga ijtimoiy hissiyot va emosiyalar, kayfiyatlar, qarashlar va ijtimoiy guruhlarning ishchi ijtimoiy qurilma va motivlar, ijtimoiy-ruhiy muhit, munosabat, taqlid qilish va qabul qilishlar kiradi.
Shunlay qilib, yuqorida bayon etilganlarning hammasidan shunday xolosaga kelish mumknnki, dindorlar ongi va axloqida din ta’sirining saqlaiish sabablarini tadqiq etishga bo’lgan anch.anaviy yondashish eskirmoqda. Rukoniylar faoliyatining tahlili musulmonlar axloqn ustidan bevosita ko`zatuv dinning ijtimoiy-ruhiy ildizlarini yanada chuqurroq o’rganish kerak ekanligini bnldirmoqda.
Shaxs va din ijtimoiy ehtiyojlarning o’zaro bog’liqligi, qanday ijtimoiy ehtiyojlar muayyan holatlarda diniy ko’rinishni olishi mumkinligi ham qiziqarlidir.
Din shaxs ruhiy ehtiyojlarinttg qondirilmasligidan foydalanadn, ungi qoniqishning xasliy shaklpni bahsh etadi. Insoniing boshqa muhim ijtimoiy-ruhny zhtiyeji konnitiv-qimmatli printasiyadir. bu ehtiyoj ijtimoiy-tarixiy iztirob ntsbatan mustaqil xolda ham vujudga kelishi mumkin. Hayotdan umidsizlik, hyech kimga keraksiz bo`lib qolish, ijtlmoiy muhofaza qilinmaslik, yolg’izlik kabi inson xastining ma’lum davrlarida uni o’rab oluvchi hislar ham hayot yo’lining tub o’zgarishlarini tushunib yotishga olib kelishi mumkin.
Ehtiyojning qunidagi shakllarini tahlil qilish mumkin: guruhin munosabatlar, ijtimoiy jamoa va guruhining o`z joning saqlash ehtiyoji, vaqti-vaqti bilan diniy qoniqishga istak.
Diniy an’ana va etiqodlarning yashovchiligi va kuchayishi, shuningdek, kishilar hayotidagi moddiy qiyinchiliklar. fikrlar qarama-qarshiligi bilan ham bog’liqdir. Masalan, so’rov qilingalarning 33,9 foizi dinga ogir va baxtsiz hodisalar tufayli yuztutganlar. 44,5 foizi esa din, axloqiy tarbiyaga, shuningdek omadsizlik va boshqa xadisalarga yordam beradi deya o’ylaydilar.
Tadqiqot natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: birinchidan, diniy kompleks ma’lum tarixiy davrlar uchun qarakterli bo’lga» shaxening, ijtimoiy jamoa guruhlarining ijtimoiy va ruhiy ehtiyojlari qondirilishining noto’gri shakllaridan biridir, ikkinchidan alamni anglashdagi ijtimoiy ehtilyojni diniy kompleks, diniy xayolot bilan almashtiradi, niyatning konmitiv-qimmatli tizimini o’ta koraytiradi, haqiqiy axloqni narigi dunyo "jazolari goasi" va "dahshatlari"ga aylantirib qo’yadi, odamlar o’rgasidagi munosabatni dinga siginish amalistn bilan toraytmradi. Uchimchidan, diniy kast soxta faoliyat sifapsha ijtimoiy zmalmvning qoloqligi oqibatidir. Bunday holatning tushunmaslik — ateistik faoliyat kuchsizligining bosh sababidir.
Endi jamoani ijtimoiy-ruhiy feomen sifatida va islom ai’analariningg saqlanishida jamoa ongi va axloqi ko’nnkmalari rolinn ko’rib chiqaylik. Disqatni jamoa milliy-ruhiy munosabatlariga qaratmay turib ko`pgnna diniy aqidalar, rasm-rusmlar, an’analar va azolarning yashovchanligini tushunish qpyin.
An’anaviy umumlashma sifatida jamoa uchun hamkorlpk individning birikish munosabatlariga kirishi xosdir. Hamkorlik indnvidnpng "butun" va "umumiy" bo’lgan jamoga psixik bo’ysunishining talab qiluvchi axloqiy qadr-qimmatlarning biridir .
Jamoa indlvidga umr mlashnshning zarur shaklinn beradik. Jaxonga xos bo’lgan nndnvid hayoti asosnni tashkil etuvchi axloqiy normalar uning erkin va ongiga bog’liq bo’lmagan holda ajdodlar vasiyatlari, diniy intizomlar bnlan bog’lanadn. Boz ustiga, bu axloqiy normalar, an’ana va udumlarning bo`zilishiga nisbatan jazo — ta’qiblarinng muqarrarligi oldida qo’rqinchning qatiy ichki nazorati va ta’siri mavjuddir. Jamoa, agar jamsa a’zolarini tarbiyalash xususiy diniy asogda olib borilsa, guruhiy xudbinlikdan jabrlanishi mumkin. Urf-odatlar ijtimoiy faoliyatning boshqaruvchisi sifatida jamoaning o’ziga xos ijtimoiy-ruhiy tomonlarini annqlovchya ommaviy ahlokning ko’nikma shakllaridir.
Aytish kerakki, guruhiy axlohqa qaratilgan jamoa ruhiyati O’rta Osiyo hududida ko’p jihatdan shaxsning ijtimoiy axloqini belgalaydi.
Islom bir qator manaviy ehtiyojlar, jumladan diniy ehtiyojlarni qondirish evaziga o’z nufo`zini to`tib turibdi. Shunday ekan, asosiy vazifa ma’lum milliy va diniy muhit sharoitlarida yetishgan va shakllangan inson ehtiyojlari tizimini o’zgartirishdan iboratdir. Ushbu ehtiyojlarni abadiy va o’zgarmas deya hisoblamaslik kerak. Ular hayotning ma’lum sharoitlari bilan yaratilgan, shu sharoitlarda qayta ishlab chnqiladi va bu sharoitlar o’zgargach, yo’qolib ketadi.
Shuni aytish kerakki, Muhammad payg’ambar haqidagi xadislarni, "Qur’on"niig o’zbekcha tarjimalarini biz donish-mandlik asarlari sifatida kengroq o’rganishimiz lozim. Masalan, birgina Muhammad to’g’risidagi hadislarni olib ko’raylik. Ularda kishilarning bir-biriga bo’lgan munosabati, hurmati, ms’hr-oqibzti tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan bebaho, takrorlanmas fikrlarda o’z aksini topgan. Mana, quyidagi misollarga diqkat qilaylik:
"Katta yoshdagilar bilan suhbatda bo’linglar, ulamolardan maslahatlar so’ranglar, fuqarolar bilan aralashib turinglar".
"Dunyo go’zal va yam-yashildir. Kimki undan haqli ravishda xalollik bilan olsa, undan baraka topadi. Kimki, nafs hohishi bilan dunyoni mukkasidan ketib egallasa, qiyomat kuni do’zaxdan boshqa iarsaga erishmaydi".
"Uch toifa kishi bordirqi, ular jannatga kirmagaylar:

1. Ota-onasiga oq bo’lgan farzand.

   
   

2. Ichqilikka mukkasidan ketgan kishi.

   
   

3. Bergan xayr-exsonini yoki yaxshiilgini minnat qiluvchi odam".

   
   

"Ilmni o’rgannb, so’ng uni boshqalarga o’rgatmaslik go’yoki molu dunyoni yig’ib, uni sarf qilmay, ko’mib qo’yish bilan barobardir".

Ko’rinib turibdiki, bunday va shu kabi nodir asarlar, qo’lyozmalar kishilar ruhiyatining ijobiy tomonga o’zgarishida muhim ahamiyat kasb etadi. Din ruhiyati — falsafa, sotsialogiya, umumiy psixolotaya, tarix, etnologiya, pedagogika va bir qator boshqa fanlarniig tutashgan joyida paydo bo’lib, hozirgi paytda fanlararo maqomga ega. Bir tomondan, u ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida tadqiq qilinsa, ikkinchi tomondan esa maxsus falsafiy fan — din va ateizm tarixi va nazariyasiga muvofiq vujudga keldi. Ilmiy ateizm dinshunoslyak va ateizmni jami-yatning, ruhning, individning, ateizm tarixining ma’naviy q`ismi hodisasi sifatida o’rganadigan bo’limlardan iborat. Diniy psixologiya boshqa ijtimoiy (siyosat psixologiyasi, huquqi, san’at psixologiyasi va boshqalar) va umumiy psixologiya, shuningdek, ilmiy ateizmga ko`ruvchi fanlar — din sotsialogiyasi, dinning gnoseologik tahlili, din tarixi, ateizm nazariyasi va tarixi, ateistik tarbiya nazariyasi fanlari bilan o’zaro yaqin ta’sirda bo’ladi.Din ijtimoiy hodisa. Dialektika va tarixiy materializm din maohiyatining yuzaga kelish qonunlari, rivojlanishi, shakl-laiishi va yo’qolib ketishini tushunish va aniqlashga imkon yaratib beradi.
Din psixologiyasining asosiy mazmunini ijtimoiy-ruhiy muammoalar tashkil etadi. Shunga ko’ra, u eng avvalo ijtimoiy guruhiy ruhiyatiningg muayyan holatlari va unsurlari bilan qiziqadi. Shu bilan bir qatorda dindor shaxsining ruhiyati ham o’rganiladi, uning ruhiy holatlari va shu holatlar o’zgarishining o’ziga xosliklari, dindorning diniy va boshqa guruhdagi axloqi o’rganiladi. Jarayonlar, holatlar va shaxs fazilatlari diniy individlarning muayyan ijtimoiy tizimlari, sinflar, tabakalar, millatlar, demografik guruhlar, diniy umumiylik va jamoalarga tegashliligi bilan bog’lik holda tahlil etiladi.
Din ijtimoiy tabiatga ega bo’lganligi tufayli din psixo-logiyasidagi marqaziy o’rinni falsafadan va sotsialogiyadan kirib kelgan quyidagi tushunchalar egallaydi: "diniy e’tiqod", "diniy ehtiyojlar va manfaatlar", "diniy qarashlar".Fan taraqqiyotinnng Hozirgi bosqichida din psixologiyasida quyidaga muammoli jabhalarni ajratish mumkin: dinning ruhiy ildizlari haqidagn ta’limog, diniy-ruhny hodisalarning tahlnli va ularning ruhiyatning boshqa fenomenlariga ta’siri masalasi, diniy tashviqot, ta’lim, tarbiya, nasihat, dindorlarning aloqalari va hrkazolarnint ruhiy tomonlarini tadqiq etish.
Psixologik nazariyaning muhim tarkibiy qismi dinning ruhiy ildizlari haqndagi ta’limogdir. Ijtimoiy ildizlar dishsh muqarrar ravishda vujudga keltiruvchi asosiy jihat sanaladi. Ijtimoiy determinasiyada xilma-xnl ustqurma sohalar, jumdldvm danming vujudga kslishiga eng birinchi sabab bo’lgvn moddiy (iaroitlar, pqtisodiy ildizlar hal qiluvchn ahamiyatga ega. Siyosat, davlat, huquq, axloq va boshqa hodisalar dinga ikkinchi darajali ta’sir ko’rsatadi.
Dinning ruhiy ildizlari — dinning vujudga kelishi va o’zlashtirilishi uchun eng yaxshi ruhiy sharoit yaratib beruvchi ijtimoiy va indivndual, guruhiy ruhiyatning mexanizmlaridir. Ijtimoiy-ruhiy va individual-ruhiy ildizlar bir-biridan farq qiladi. Ijtimoiy-ruhiy ildizlar jamiyat va guruhlar ruhiyati fenomsnlaridan iborat, ya’ni ijtimoiy-ruhiy muhitning tanglik holatlari, munosabatning tesqari haraktsri, ommavmy va guruhiy iztirob va qiynalishlar, ijtimoiy fikr, ta’sir etnshlar, taqlid qnlishlar, urf-odatlarning avloddan-avlodga o’tishi va hokazolardadir. Individual-ruhiy ildizlar esa shaxsga ta’sir etuvchi omillar, boshqalarga qaram bo’lishdan vahimaga tushish, shaxsiy vahimali; va jabrlar (davosiz kasallikdan, sevgidan, yaqin kishining vafot etishidan va hakozo), o’lim vaximasi, sog’lomsizlik va boshqa omillardir. Bu farqlanish shartlidir.
Ijtimoiy-ruhiy muhitning tanglik holati tegishli ijtimoiy sharoitlar tomonidan tug’diriladi. Bunday holatlar uchun, bir. tomonlama, ruhiy inqirozning his qilinishi, faloqat, iztiroblar; boshqa tomondan zsa chora qidirish, turmush farovonligiga erishishga urinish, beqarorlik xarakterlidir.
Ijtimoiy va indivvdual ong bo`larni hal etish yo’lini xayoliy ko’rinishlardan qidirayi.
Diiniig ruhiy sharoitini kuchli, barqaror hissiy to’lqin-lanishlar — ko’rqinch, tobelik qnynalish yuzaga keltiradi. Diniy mafkura ijtimoiy Mafkuraga, jamoa va yakka shaxs ruhiyatiga faol ta’sir ko’rsatadi. U faol tarzda ruhiy hodisalarga turtki beradi, ularni "umumlashtiradi", ularda o’z-o’zini tasdiklash dalillarini qidiradi, ruhiyatning u yoki bu tomoniga o’zgarishiga yordam beradi, diniy-ruhiy hodisalarni takror ishlab chiqarish omili bo’lib xizmat qiladi, ruhiyatning diniy bo’lmagan unsurlarini o’z ta’sir doirasiga tortishga urinadi. Diniy mafkura bu dunyoga nisbatan, boshqacha fikrlovchilarga nisbatan salbiy munosabat taysrlaydi.
Ijtimoiy, guruhiy va individual ruhiyat tarkibi quyidagilardan iborat:
1) Diniy hodisalar;
2) Diniy bo’yeqqa ega fenomenlar;
3) Diniy bo’yog’i ham, diniy bo’lmagan bo’yogi ham yo’k unsurlar.
Diniy hodisalar haqpda gapirganimizda, biz qandaydir alohida "diniy ruhiy fenomenlar"ni emas, balki ruhiy tuzilishlar mazmunining o’ziga xoslikka va yo’nalishga egaligini, holatlarni, mexanizmlarini, ularning ifodalanish usullarini harakatga kiritilishlarini, shuningdek, ularning goh unisi, gox bunisining ustunligini va valentligini nazarda tutamz.

Din, jumladan irqiy qatlam ruhiyati urug`’, qabila, elat, millat bilan o’zaro murakkab munosabatda bo’ladi. E’tiqod evolyusiyasining yo’nalishi, ko’p jihatdan yorqin jarayenlarga bog’liq edi. Ikkinchi tomondan, diniy omil, jumladan ruhiy omil, urug`’, qabila, elat, millat taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi, muayyan e’tiqodlar va siginish etnos bslgilaridan biri sifatida namoyon bo’lib boradi. _

Shunday qilib, bir so’z bilan aytganda, diniy ruhiyatning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olmay turib, to’laqonli tarbiyani yo’lga qo’yib bo’lmaydi.