4-мавзу. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

Буддавийликнинг парчаланиб кетиши. Барча жаҳон динлари каби буддавийлик ҳам ижтимоий тараққиёт натижасида ва турли мамлакатлардаги ижтимоий гурухлар тузумларнинг хусусиятларига қараб, турли мазҳабларга бўлиниб кетган.
Буддавийликда бир неча мазҳаблар пайдо бўлган. Булардан энг йириги I - асрда ундан ажралиб чиққан ҳинояна ("кичик арава", тор йўл маъносида) Шри Ланка, Бирма каби мамлакатларда кенг тарқалган; махояна ("катта арава", кенг йўл маъносида) Тибет, Хитой, Япония, Монголияда ҳамда Олтой ва Узоқ Шарқда яшовчи баъзи халқлар ўртасида кенг тарқалган.
Буддавийликка хос мазҳаблардан бири Тибет Монголияда тарқалган бўлиб, у ламаизм деган ном билан юритилади. Буддавийликнннг бу мазҳаби маҳаллий халқлар ўртасида қадимдан мавжуд бўлган диний тасаввур ва урф-одатларни ўзлаштирган. Ламаизмда буддавийликка хос тасаввурлар билан бир қаторда, Будданинг яна кайтиб келиши ва ер юзида адолатли ҳокимият ўрнатиши тўғрисидаги ривоятга кенг ўрин берилган. Ламаизмни кўчманчи, қолоқ, саводсиз халқ ҳаётига мослаштиришга уриниш мавжуд, ва ундаги ибодат қилиш тартиби ҳам анча соддалаштирилган.
Ҳиндистонда қулдорлик тартиблари барҳам топиши билан буддавийлик брахманизмга тобора яқинлашиб борган, ва кейинчалик ҳиндуизмга қўшилиб кетган. ХI-ХII асрларда буддавийляк Ҳиндистонда ўз таъсирини деярли йўқотган.
Буддавийлик таълимотини тартибга солиш мақсадида 1871 йилда Бирмада буддавистларнинг махсус ибодатхонасида Трипитаканинг турли таржималари ва вариантларини таққослаш натижасида ягона тексти ишлаб чиқилган эди. Янги текст мазмуни 729 та мармар плитага туширилган эди. Бу ёзувлар сақланган ибодатхона дунё буддистларининг муқаддас жойига айлантирилган.
Буддавийлик руҳонийлари халқаро миқёсда унинг мавқеини кучайтиришга ҳаракат қилмоқдалар. Шу мақсадда буддавийликнинғ турли ташкилотларини бирлаштирмоқдалар, буддистларнинг халқаро конференциялари, съездларини мунтазам ўтказмоқдалар.
Буддавийликнинг бир неча халқаро ташкилотлари мавжуд. Шулардан энг йириги Жаҳон буддистлари қардошлигидир. У 1950 йили тузилган. 1956 йилда отахон буддистларининг бу дин пайдо бўлганлигини 2500 йиллиги нишонланди.
Марказий Осиёда бир неча юз мингдан иборат корейс миллатига мансуб кишилар яшайди. Уларнинг оилавий-маиший анъаналари, миллий удумларининг айрим таркибий қисмлари маҳояна (шимолий) кўринишдаги буддавийлик таъсирида шаклланган. Хозирги вақтда бу минтақада, айниқса, Ўзбекистонда корейс буддистларни христианлик таъсирига олишга қаратилган ҳаракатлар авж олмоқда.