4-mavzu. Kaliyli tuzlar texnologiyasida tayyorgarlik va yordamchi jarayonlar

4-mavzu. Kaliyli tuzlar texnologiyasida tayyorgarlik va yordamchi jarayonlar. Reja:
1. Maydalash tizimi va me'yori. Loy-karbonatli quyqalarni shlamsizlantirish, quyuqlashtirish va yuvish. Shlamsizlantirish sxemasi, me'yori va ko'rsatkichlari.
2. Dehqonobod kaliyli o'g’itlar zavodi maydalash va elash bo'limi texnologik sxemasi. Dehqonobod kaliyli o'g'itlar zavodidagi shlamsizlantirish bo'limi


Kaliy tuzlarining mavjud bo‘lish xududlari
Konda uchta kaliy gorizonti aniqlangan: yuqori, o‘rta va pastki. Pastki o‘z navbatida uchta qatlamga bo‘linadi (1, 2, 3). Kaliy tuzlar sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan qatlamining kimyoviy tarkibi 2.3-jadvalda ko‘rsatilgan. U barcha kon maydonida tarqalgan. KCI ning tekshirilgan maydondagi o‘rtacha miqdori 33,05% (15 dan 60% gacha), ayrim uchastkalarda – KCl 92% MgCl₂ 0,08 dan 2,61% gachani tashkil etadi. Tyubegatanda bu qatlam bo‘yicha nam kaliy tuzlarining zaxirasi KCI ning o‘rtacha miqdori 28% bo‘lganda, 113 mln.tonnani tashkil etadi.
2-3 jadval
Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan Tyubegatan kaliyli tuz qatlamlarining kimyoviy tarkibi.

Namuna		Olingan chuqurlik, m	Kimyoviy tarkibi, og‘ir.%						N2O titr.	CaSO4
			K	Na	Mg	Ca	Cl	SO4
64	Go‘sht-qizil silvin va gil tuproqli pushti galit	225,80	11,97	26,45	0,17	0,42	52,21	0,85	0,76	1,20
65		226,60	3,42	36,56	0,03	0,08	59,61	0,12	0,15	0,18
66	Pushti silvinit	227,70	38,41	10,68	0,006	0,03	51,37	0,03	0,01	0,04
67	Qizil silvinit	228,70	31,57	14,59	0,03	0,36	51,39	0,65	0,07	0,92
68		229,40	35,37	11,28	0,02	0,023	50,49	0,37	0,06	0,52
69	Go‘sht-qizil silvinli shaffof galit	232,10	7,22	33,38	0,01	0,07	58,08	0,03	0,05	0,19

Namuna		CaCl2		MgCl2		KCl		NaCl		Erimaydigan qism		Tuzlar yig‘indisi		V2O3		KK
64	Go‘sht-qizil silvin va gil tuproqli pushti galit		0,18		0,66		22,83		67,17		7,98		100,20		0,0026		129,790
65			0,08		0,12		6,52		92,92		0,64		100,50		0		34,240
66	Pushti silvinit		0,06		0,01		73,25		27,15		0,05		100,59		0,0077		382,037
67	Qizil silvinit		0,25		0,12		60,21		37,09		1,38		99,98		0		320,180
68			0,20		0,09		67,45		30,01		1,90		100,17		0,001		359,920
69	Go‘sht-qizil silvinli shaffof galit		0,04		0,05		13,79		84,83		0,58		99,50		0,0022		72,98

Pastki kaliy gorizontining quvvati – 20-25 m. Silvinit qatlamlarning tosh tuzlari bilan almashinishi ancha keskin. Kaliy tuzlari silvinit va oz darajada – karnallitdan iborat buladi. Silvinit yirik monomineral to‘plamlarni hosil qilmaydi. Silvinlarning kimyoviy tavsifi 2-4 jadvalda keltirilgan. Tyubegatan silvinlarining barcha turi kimyoviy tarkibi bo‘yicha bir-biriga o‘xshash. KCI ning miqdori 84.62 dan 99.24% gacha o‘zgarib turadi. Silvinda galit bilan taqqoslaganda CaCI2 (1.12 %) miqdori ko‘proq, shuningdek Mg ,Al, Si, Fe, Mn, Cu kamdan-kam kristallarda – Pb izi topilgan.

Tyubegatan konida karnallitning quyidagi turlari kuzatiladi:
1. galit bilan yaqin aralashmada mustaqil qatlamlar ko‘rinishida to‘q sariq karnallit;
2. pushti rang tuzda noto‘g‘ri shakldagi katta bo‘lmagan ko‘rinishda qo‘shilgan sarg‘ish turlari;
3. 2-5 mm jilka va to‘q-pushti rang loytuproqsimon tuz ko‘rinishidagi oq karnallit.
Ularning kimyoviy tarkibi 2.5 jadvalda ko‘rsatilgan. Birinchi turi – birlamchi, qolgan ikkitasi – ikkilamchi. KCI : MgCI2 nisbati – 0,782 dan 0.521 gacha teng. Karnallitda Ca, Cu, Cl, Si, Mn, Ti, Ba, Fe lar mavjud. Karnallitda izomorf aralashmasi ko‘rinishda rubidiy, yod, brom, talliy izlari hamda duglasit (2 KCI · Fe CI₂ H₂O) rangsiz kristallari uchraydi.
Tyubegatan karnallit qatlamlarida kimyoviy yo‘l bilan bishofit va angidrid (aniqlangan) topilgan.
Tajriba quduqlarining (skvajina) kaliy gorizontlari tosh tuzini qudratli qatlamlari bilan bir-biridan ajratilgan. 189,6–190,25mm oraliqda paydo bo‘ladi, uning maksimal miqdori 189 m chuqurlikda. Qattiq faza NaCl + karnallit politermani bosh oraliqlari uchun nisbatlar P.N. Chirvinskiy tomonidan hisoblab chiqilgan va 2-6 jadvalda keltirilgan. NaCl + KCI + karnallit sistemasining 10-20˚S (o‘rtacha 15˚S) oraliqdagi asosiy kattiq fazasida KCI (61%) : NaCl (39%) nisbat 1,56 ga teng. Bu nisbatning ortishi kaliyning loytuproq material bilan adsorbsiyalanishini izohlaydi.
2-7 jadvalda kaliy gorizontlaridagi tajriba quduqlaridagi KCI va NaCl ning nisbati keltirilgan. Kaliy gorizontlarini shakllanishida silvinit va pushti rang tosh tuzi qatlamlarining davriy almashinishida ifodalanadigan ma’lum bir maromlik kuzatiladi.
2-4 jadval.
Tyubegatan konidagi turli ko‘rinishdagi silvinitlarni kimyoviy tarkibi, og‘irl. %

Namuna	Namuna raqami	E.q.	N2O titr.	N2O krist.	Ca	Mg	Na	K	SO4	Cl	Br	B2O3	CaSO4	CaCl2	MgCl2	KCl	NaCl	E.q. va tuzlar yig‘indisi
Qizil silvin	197/35	0,43	-	-	0,10	-	3,02	49,24	-	48,59	0,016	0,0024	-	0,28	-	91,99	7,67	100,38
Sutdek oq silvin	197a/35	-	-	-	0,02	-	0,64	52,02	sledы	48,23	0,0065	0,0014	-	0,04	-	99,24	1,64	100,92
Ola silvin	244/38	0,01	-	-	0,02	-	1,37	50,72	sledы	48,24	0,02	0,0058	-	0,05	-	96,71	3,58	100,36
Qizil silvin	418/4	0,31	-	-	0,01	-	5,54	44,38	-	49,85	0,011	0,0037	-	1,12	-	84,62	14,09	100,11
Ola silvin	167/35	0,20	-	-	0,02	-	0,98	51,44	-	48,23	0,018	0,0037	-	0,05	-	98,09	2,56	100,90

2-5 jadval.
Tyubegatan konidagi karnallitni kimyoviy tarkibi, og‘ir.%.

Namuna	Namuna raqami	E.q.	N2O titr.	N2O krist.	Ca	Mg	Na	K	SO4	Cl	Br	B2O3	CaSO4	CaCl2	MgCl2	KCl	NaCl	E.q. va tuzlar yig‘indisi
Sariq karnallit	212/38	0,12	2,10	35,62	-	8,19	2,05	12,85	-	38,69	0,0034	0,005	-	-	32,06	24,51	5,20	99,62
karnallit oranjevыy	173/35 16/49	0,31 0,04	2,58 0,99	33,98 37,68	0,19 -	7,89 8,64	2,29 0,05	13,31 13,92	- -	38,70 37,91	0,0052 0,0025	0,015 0,009	- -	0,54 -	30,92 33,85	25,38 26,55	5,83 0,13	99,28 99,69

2-6 jadval