4-mavzu: Matn tahriri va tahlili Asarning tahrirlari

Matnning til varianti. Til varianti deganda matnning stixiyali tarzda (atayin emas) biror muxit, joy yoki yurtda kup marta kuchirilib yozilishi natijasida usha muxit til xususiyatlariga kura boshxa nusxalardan farx xiladigan xulyozmalarini tushunamiz.

Ular xulyozmalarning muayyan bir turkumini tashkil xiladi (tatar, uygur, ozorbayjon, xorazm va x.k.). SHu jixatdan xulimizga tushgan xulyozmani taxrir variantimi, til variantimi ekanini anixlash birmuncha oson.

Uzbek adabiyotshunosi O.SHarafuddinov bu asarga «Xasbi xol» deb nom kuygan edi. Uning fikricha, shoir tomonidan uz shaxsiy axvoli va birovdan bunga doyr biror maslaxat surab yozilgan asar aloxida janrga taallukli bulib, unday asarni «Xasbi xol» deb ataganlar’ . Navoiyning uzi esa unga xech kanday nom kuymagan va «Xazoyin ul-maoniy «ning birinchi devoni «Raroyib us-sirar»ga uning muxim bir poetik belgisi - ikkilik bilai yozilganiga karab «masnaviy» deb kiritgan. Umuman, «Xazoyin ul-maoniy»da «Masnaviy» nomi bilan fakat shu asar uchraydi, xolos. Navoiyning turt devonini tankidiy matn asosida nashrga tayyorlagan X-Sulaymon esa bu asarga nisbatan yangi nom kuymay, «Masnaviy» deb bergan. Professor E.E.Bertels uzining «Navoiy» moiografiyasida, bu asar xakida gap borganda, uni she’riy maktub deb ataydi^. Agar bizning davrimizda bu muxim asarga anikrok nom kuyish extiyoji bulsa, biz uni E.E. Bertels fikrini kuvvatlab, «Sayid Xasanga maktub» deb atashii ma’kulrok topamiz. CHunki asar, umuman, xat janriga oid bulib, uzining tarixiy anik manziliga xam ega.

«Sayid Xasanga maktub «ning yozilgan joyi xakida xam turlicha fikrlar mavlsud. Adabiyotshunos V. Abdullaev uzining «Alisher Samarkandsa» noxmli makolasida bu asarning Xirotda ezilgaiini^ E.E. Bertels Mashxadda yozilganiii^ aytadilar. O.SHarafuddinov va A.Sa’diy esa uz asarlarida uni Samarkandsa yaratilgan deydilar. Lekin bu tadkikotchilarning xech biri bu masalani yoritishda Navoiyning asariga suyanmaydi. Vaxolanki, bu asarda shoir uni yozayotganda Xurosondan tashkarida ekanligiga ochik ishora kiladi. Navoiyning yigitligi - Xurosondan chikib ketgan davri esa Abu Said iodshoxligi davri bulib, bu vaktda shoir majburiy ravishda Xurosondan Movarounnaxrga, anikrori, Samarkandga kelgan va shu erda istikomat kila boshlagan. Bu fikrii biz keyinrok yanada aniklashtiramiz.

Navoiyning bu asarining yozilgan yili xakida xam ikki xil muloxaza mavjud. E.E. Bertels «Navoiy» monografiyasida bu asarni shoir Astrobodda ekanligida yozgan, degan asossiz fikrni xakli ravishda koralab, uni shoir yigitligida, taxminan 1467 yillarda yozgan desa, Navoiy lirikasi birinchi tomining 1959 yil nashrida bu asar shoirning karilik lirikasi sifatida davrlashtirilgai. YUzaki muloxaza jixatdan Karaganda, bu fikr turriga uxshab kurinadi. CHunki Navoiyning bu asari uning «Xazoyin ul-maoniy»gacha tuzgan ilgarigi devonlarida uchramaydi. Lekin asarga uning yozilish davriii aniklash masalasi yuzasidan mantikiy yondashganimizda, E.E.Bertels aytganidek, uni Navoiy karilikda yozgan deb xisoblash aslo mumkin emas. Unda Navoiy uzining rurbatda, ya’ni Xurosondan tashkarida xam moddiy, xam ma’naviy jixatdan nixoyatda og‘ir xayot kechirayotgan iaytlari xakida, biror homiy, biror raxbar pirga xam ega bulmagan yillari xakida gapiradi. Masalan, uyozadi:

Ie bir xujrakim, kom topkay kungul,

Dame ayda orom topkay kupgul^