4-mavzu: Matn tahriri va tahlili Asarning tahrirlari

YA’ni, uning yashash, orom olishga bir xujrasi xam yuk- Bunday gaplarni u karigan vaktida yozgan deyish va bu urindagi mavjud podsholikka nisbatan bildirilgan tankidiy fikrlar Sulton Xusayn podsholigiga nisbatan aytilgan deb da’vo kilish real tarixiy xakikatga turri kelmaydi. CHunki Navoiyning uzi bu podsholikning ustunlaridan biri edi. Biz bu fikrimizni anik misollar bilai yana oydinlashtiramiz.

Navoiy bu masiaviyni avvalgi devonlariga kiritmay, sungi devoni «Xazoyin ul-maoniy»gagiia kiritishining sababi shundaki, bu asarda temuriy nodsholardan Abu Said davri kattik koralangan bulib, Abu Said davridagi xaqsizlik va adolatsizliklarning ildizlari keyingi xukmron temuriylar davrida ham kovlab tashlanmagan edi. Navoiy bu asarni ilgarigi devonlariga kiritganda, xalkning keyingi temuriylardan xam noroziligini kuchaytirishga, Sulton Xusayn Boykaro davlatiii mustaxkamlashga emas, balki susaytirishga bevosita xizmat kilgan bulardi. Navoiy esa buni istamas edi. SHuning uchun xam, Navoiyning otaxoi ustozi Sayid Xasan Ardasherniig shaxsan uziga yozilgai, shartli ravishda noma janriga taallukli bulgan, aslida esa, shaxsiy xat doirasidan ancha chetga chikib, uz davriga aybnoma darajasiga kutarilgan bu tarixiy xujjat, bu adabiy xat «Xazoyin ul-maoniy» devoni tuzilguniga kadar sir tutilgan, shoirning zamoidoshlariga keng ma’lum bulmagan.

Ammo Navoiy bu muxim adabiy-siyosiy asarga uziniig sunggi mukammal «Xazoyin ul-maoniy» devoiidan urin bermaslikning ilojini topa olmagan. Lekin shuni xam aytib utish kerakki, asar Navoiy lirik asarlarining sunggi taxririga asli xolicha emas, balki ba’zi uzgarish va tuzatish lar bilan kiritilgani extimoldan uzok emas. YOshlikda yozilib, ilgarigi devonlarga kirmay kolgan ba’zi asarlarini kayta taxrir kilgaii xakida «Xazoyin ul-maoniy» debochasida shoirning uzi xam ishora kiladi. Garchi asar lirikaning usha davrlarda keng tarkalgan noma janriga taallukli bulsa xam, shoirning ma’lum davrdagi xayoti xamda kayfiyatini, asosan, lirik ruxda aks ettirsa xam, uni Navoiy noma deb emas, «Masiaviy» deb ataydi. CHunki asarning yozilgan davridan to «Xazoyin ul-maoniy»ga kiritguniga kadar oradan bir necha yillar utgan bulib, bu vaktda Navoiy uchun xam u shaxsiy nomadan kura, mustakil badiiy asar sifatida kuprok axamiyatga ega bulib kolgai edi. Bu asarning devonga «Masnaviy» deb joylashtirilishining yana bir sababi shundaki, unda shoir vokea va xodisalarni epik shaklda, ya’ni keng, erkin, chukur tasvirlashga, oldiga kuyilgan masalalarii atroflicha, real tarixiy sharoit fonida ochishga, usha davr adabiyotshunosligi termini bilai aytganda, masnaviyga yakinligi sezilib turadi. Uning aruz vaznining mutakorib baxrida, ya’ni «SHoxnoma», «Saddi Iskandariy» kabi kaxramonlik dostonlari yozilgan vaznda yozilishi xam bejiz emas, albatta. K,olaversa, shoir bunda fakat uz axvoli - xasbi xoli xakida emas, balki butun mamlakat va xalk axvoli xakida gapiradi. SHuning uchun xam, Navoiy bu asarni devoniga fakat shakliy xususiyatlariga emas, mazmuniga karab xam epik xarakteriga ishora sifatida «Masnaviy» deb kiritgan.