4-mavzu. Mayya va slavyan xalqlarpi kalendarlari (2 соат) Режа: Mayya kalendari

4.2.Slavyan xalqlari kalendarlari. Bizgacha slavyanlar kalendarlari 
haqida aniq ma'iumotlar yetib kelmagan bo'lsa-da, ular qadimdan yilni fasllarga 
ko'ra hisoblashgani to'g’risida ba'zi ma'lumotlar saqlanib qolgan. Slavyanlarda 
an’anaviy urf-odatlarga ko'ra tuzilgan kalendarlar asosida amalga oshirganlar.
Bu bayramlar xristian dinini qabul qilinganidan so'ng ham saqlanib qoldi. 
Shunday bayramlardan bahorning kirib kelishi bilan «maslennitsa», «kupala» 
(Quyoshning yozgi tik turishi davrida) «kolyada» (Quyoshning qishki tik 
turishi davrida)lar nishonlangan. 
XVI-XVII asrlarda yil to'rt faslga bo'lib hisoblangan. 25-martdan 24-
iyungacha bahor, 25-iyundan 24-sentabrgacha yoz, 25-sentabrdan 24-
dekabrgacha kuz, 25-dekabrdan 24-martgacha qish hisoblangan. Slavyanlar 
yillarni oylarga bo'lganlar va turli hududlarda oylarni turlicha ataganlar. Bu oy 
nomlari bugungi kungacha zamonaviy ukrain, belorus tillarda saqlanib qolgan. 
Mart - «berezozol» qayinning gullashi, «sokovik» (qayinning sok qilish vaqti) 
deb atalgan. Aprei - «sveten» (gullash davri) deb, may - «traven» (o'tlarning 
ko'm-ko'k bo'lgan davri), iyun - «cherven» (gilosning pishishi). iyul - «lipes» 
2
Альберто Рус. Народ майя. М., 1986. стр 152-160. 

---

O'o'ka daraxtining gullashi), avgust - «serpen» (o'rim vaqti). sentabr - «veresen» 
(archagulning gullashi), oktabr - listopad (xazonrezgi), noyabr - «gruden» (yerning 
muzlashi), dekabr - «studen» (ayoz, sovuq), yanvar - «prosinez» (qishning bulutli 
kunlaridan so'nggi tiniq osmon), fevral - «lyutiy» (qahraton, sovuq), snejen - (qalin 
qor) deb nomlangan. 
Slavyanlarda kalendar yilini astronomik yilga to'g'rilash maqsadida o'n
uchinchi qo'shimcha oydan ham foydalanilgan. Qo'shimcha o'n uchinchi oyni 
o'n to'qqiz yillik yillik siklga ko'ra hisoblaganlar. Ba'zi vaqtlarda o'n uchinchi oyni 
hisoblashda chalkashliklar yuzaga kelgan. Shuning uchun xalq o'n uch soni (hozirgi 
kungacha)dan bezib qolgan. 
X asr oxirlarida Rusga xristian dini bilan birga Yulian kalendari ham kirib 
keldi. Shuningdek, Rusda birinchi marta Rim kalendari oy nomlari va yetti kunlik 
haftadan ham foydalanila boshlandi. Rusga xristianlikning kirib kelishi natijasida 
Qadimgi Rus erasi tushunchasi ham ishlatila boshlandi. Ular Vizantiya variantidagi 
«dunyoning paydo bo'lishi» erasiniqabul qildi. Bu davrda xristianlarda uchta asosiy 
era keng tarqalgan edi. Bular Aleksandriya erasi (er.avv. 5443-uil 29-avgustdan 
boshlangan), Antiox erasi (er.avv. 5969-yil 1-sentabrdan). Vizantiya era (er.av. 
5509-yil l-sentabrdan)laridir. Vizantiya erasi greklar tomonidan VII asrda qabul 
qilingan edi. 
X asr oxirlariga kelib, Qadimgi Rusda Vizantiya uslubidagi Yulian kalendari 
tarqalgan bo’lsa-da, mahalliy an'analar ham saqlanib qoldi. (ma-salan, ukrain, 
belorus va polyak tillarida bugungi kungacha xristianlikkacha qo'llanilgan oy 
nomlari saqlanib qolgan). Yulian kalendarining Rim uslubida yilning boshi birinchi 
yanvardan, Vizantiyada esa birinchi sentabrdan boshlangan. Yangi Rus kalendarida 
esa xristianlikdan oldin qabul qilingan 1-mart yilning boshi sifatida saqlanib qoldi. 
Qadimgi Rus yilini Vizantiya yili bilan taqqoslasak, u Vizantiya yilidan olti oy o'tib 
ketishi yo olti oy qolib ketishi mumkin edi. Agar Rus yili Vizantiya (sentabr) yilidan 
keyin boshlansa, orqada qolib ketardi. Bu Rus yil hisobi tarixchilar orasida «mart 
yili» yoki «mart uslubi» nomini oldi. Qadimgi Rus yili Vizantiya yilidan olti oy oldin 
boshlansa, oldinga o'tib ketardi. Bunday Qadimgi Rus yil hisobi «ultramart yili» 
yoki «ultramart uslubi» nomini oldi. Mazkur «mart» va «ultramart» yillari shartli 
ravishda qabul qilingan bo'lib, tarixiy manba va hujjatlarda bunday nom 
uchramaydi. 
Solnomalardan X-XII asr boshlarida mart uslubi ko'proq uchrashini kuzatish 
mumkin. XII—XIII asrlarda ikki uslub ham mavjud bo'lgan. XIV asrga kelib, mart 
va sentabr uslublari hukmronlik qilgan. XIV asr oxirlaridan-XVII asrgacha to'liq 
sentabr uslubiga o'tiladi. Mart uslubi, mart yili yanvar yilidan ikki oy keyin 
boshlangan. Agar mart yilining dastlabki o'n oyi (martdan dekabrgacha) Dionisiy 
erasining qaysidir yiliga mos kelsa. u holda o'sha yildagi yanvar va fevral (Qadimgi 

---

Rus yilining ikki oyi) Dionisiy erasidagi keyingi yanvar yiliga kiradi. Shunday 
qilib, «Dunyoning paydo bo'lishi» erasidagi mart yilini Yulian yiliga 
aylantirishda quyidagi formuladan foydalanamiz: 
D=B-5508-a 
bunda a - martdan dekabrgacha 0 ga, yanvar, fevralda 1 ga tengdir. D -
Dionisiy erasidagi yilning tartib raqami, V - Vizantiya erasidagi yil.