4-mavzu. Mayya va slavyan xalqlarpi kalendarlari (2 соат) Режа: Mayya kalendari

---

4-mavzu. Mayya va slavyan xalqlarpi kalendarlari
(2 соат) 
Режа:
1.Mayya kalendari.
2.Slavyan xalqlarpi kalendarlari  
4.1.Mayya kalendari. Yaqin vaqtlargacha jahon madaniyati o'chog'i 
Afrika va Osiyo mamlakatlarigina sanalardi, biroq so'ngi o'n yilliklarda 
arxeologlar Markaziy Amerikada joylashgan Yukatan yarim orolida ibtidoiy 
madaniyat markazini topdilar. 1000ga yaqin mayya madaniyati shaharlari XX 
asrning 80-yili boshlarida topilib, lekin ularning hammasi tadqiq qilinmagan. 
Arxeologlar tomonidan, shuningdek, 3000 ta qishloqlar ham topilgan. Bu yerni 
aholisi qachonlardir asosan Mayya hundulari bo'lgan. Mayya hundulari 
miloddan avvalgi 1000 yildan mavjud bo’lib, ular qurgan tosh shaharlarning 
ayrimlari evropaliklar kelguniga qadar, ba’zilari undan keyin ham mavjud 
bo’lgan. Mayya svilizatsiyasining ba’zi shaharlari YUNESKOning 
“Butunjahon merosi” ob’ektlari royxatiga kiritilgan, bu shaharlar: Palenka, 
Chiche-Itsa, Meksikadagi Ushmal, Gvatemaladagi Tikal va Kirigua, 
Gondurasdagi Kopan, Salvadordagi Hoyya-Seren nomli vulqon ostidagi 
ko’milib ketgan va hozirda qazib olingan kichkina qishloq. 
Milodiy IX ashdayoq mayya hududlarining janubiy tumanlarida 
aholining keskin kamayishi yuz beradi. X asr o’rtalaridan toshdan imoratlar 
qurish ham to’xtatiladi. Buning sabablari ikki xil taxmin ya’ni ekologik 
muammolar va o’zaro urushlar bilan izohlanadi. Darhaqiqat Janubiy Amerikada 
yashovchi inklar ham o’zaro mansab talashish, jipslikning yo’qligi oqibatida 
tanazzulga yuz tutgan edi.
1
Bundan 500 yil muqaddam Amerika qit’asiga tashrif buyurgan sayyohlar, 
bosqinchilar qit’a aholisiga dinni, fan va madaniyatni targ’ib etmoqchi edilar. 
Baholanki Amerika kash etilishidan 500 yil muqaddam yo’q bo’lib ketgan 
“Mayya hundulari” deya nom olgan sivilizatsiya, o’zidan so’ng hozirgi kunga 
qadar davom etib kelayotgan bahs-munozarali sir-sinoatlar qoldirdi. Ular 
astranomiyada yil hisobi va xronologiyada ko'zga ko'rinarli chuqur bilimga 
ega bo’lishgan. Shuningdek mayyalarda erga ishlov berish, kulolchilik, 
1
A.Do'stov. Inklar xazinasi. “Adolat kuchi” gazetasi. 10 noyabr 2005 yil. 

---

matematika, tibbiyot fanlari, teatr, adabiyot, yozuv, musiqa va 
qo’shiqchilik san’ati, haykaltaroshlik, me’morchilik madaniyati yuksak 
taraqqiy topgan. Mayyalar kalendar tizimini yaratib, boshqa xalqlarning 
kalendarlaridan kuchli farq qilganlar. Mayyalar kalendaridan Markaziy 
Amerikaning boshqa xalqlari ham foydalanishgan.Yozuvda ieroglif tizimi 
qo’llanilgan. Haykallarida ko’pgina yozuvlar saqlanib qolgan. Ular o’z 
hayotidagi muhim sanalarni, voqealarni tosh stolbaga (st'el o'yib unda 
sayyoralar, yulduzlar va vaqtni alohida ierogliflar bilan belgilaganlar.
Markaziy Amerikani birinchi bo'lib «o'zlashtirishni» boshlagan ispanlar, 
bu yerda 40000 ga yaqin ehromlar borliginianiqlashdi. Ularning ba'zi 
birlarining balandligi 60 metrga yetardi. Amerikada o'ziga xos sivilizatsiyalar 
mavjud bo'lgan, ulardan esa astronomik kuzatishlar uchun maxsus 
ibodatxonalar, ehromlar qolgan. 
XVI asrda ispanlar Yukatanni bosib olganidan so'ng Mayya rnadaniyatiga 
oid yodgorliklarni vayron qildi. Mayya madaniyati yodgorliklarini Meksika 
birinchi arxiyepiskopi don Xuan de Sumaraga boshchiligidagi rohiblar vayron 
qilishda bosh-qosh bo'lishgan. Keyinchalik, shu davlatda ikkinchi arxiyepiskop 
bo'lgan Diego de Landa buyrug'iga asosan 1562-yilda yig'ilgan Mayyalar 
qo'lyozma kitoblari autodefa bayrami vaqtida yondirilgan edi. U bu haqida 
shunday yozgan: «Biz ularda mana shu harflar bilan yozilgan ko'p miqdorda 
kitoblar topdik. Ularda irim va shayton yolg'onlari bo'lishi mumkin bo'lgan 
hech narsa saqlanib qolmasligi uchun hamma narsani yoqib tashladik». Baqt 
o'tishi bilan Diego de Landa «Yukatandagi ishlar haqida» nomli kitobida 
Mayyalar tarixi va madaniyati haqida ma'lumotlar keltirgan, ularning yozuv 
elementlarini ta'riflagan, bir nechta ieroglarni keltirib ularning tarjimasini 
bergan. 
Ispan qiroli Karl IV ga sovg'a qilingan uchta Mayyalar qo'lyozmasi 
tasodifan saqlanib qolingan. Ulardan biri Drezden kutubxonasida, ikkinchisi 
Parijda, uchinchisi Madridda saqlanadi. Arxeologik qidiruvlar natijasida 
Mayyalarning 150 ga yaqin shaharlari ochilgan. Shuningdek, ieroglif yozuvlar 
ustunlarda, bino devorlarida, idishlarda va amaliy san'at buyumlarida topilgan. 
Shunday yozuvlarning 500 dan ortig'i ma'lum. Faqat bitta xonadondagi 
«ieroglif» zinasida 2000 dan ortiq belgilar tasvirlangan. Butun dunyo olimlari 
Mayyalar yozuvining sirlarini ularning o'ziga xos madaniyatini, jumladan, 
kalendarini o'rganish uchun juda ko'p mehnat qilishgan. Bu borada ko'p xizmat 
ko'rsatgan Y.B. Knorozovdir. U Mayyalar kalendari haqida shunday yozadi: 
«Qadimgi sanalarni, hozirgi kunda to'liq tushunishimiz mumkin. Lekin 
Mayyalar kalendaridagi hamma narsalar ham tushunarli emas». 

---

Ma'lumki, Mayyalar yilni ikki qismga bo'lgan; qurg'oqchilik davri (uni quyosh 
xudosi boshqargan) va yomg'ir davri (uni yomg'ir xudosi boshqargan). Mayyalar 
to’linoy vaqtini va yomg'irdan darak beruvchi qora bulutlarning yig'ilishini poylab, 
ekin ekishni, birinchi galda jo'xori ekishni boshlashgan. 
Mayyalar kalendari hisobining asosini «kin», ya'ni kun tashkil qiladi. Ular 
«blok»larga birlashgan va bunday «blok»lar bir nechta bo'lgan: