4-mavzu. Moliya bozori va instrumentlari

bozorning likvidligi – bu ma’lum vaqt oralig‘ida bozor narxlarining kam miqdorda o‘zgarib to‘rgan holda qimmatli qog‘ozlarning katta qismini yuqori suratda aylanishini ta’minlash imkoniyatidir.
Birlamchi va ikkilamchi bozorlar o‘rtasidagi uzaro munosabat iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishiga, fond bozorining shakllanishiga, uning «yoshiga», shuningdek, muomilada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar har xil turlarining tarkibiga bog‘liq.
Masalan, iqtisodiyot nisbatan barqaror bo‘lgan, qimmatli qog‘ozlar bozorining tarixi esa, bir necha yuz yillarni qamrab olgan rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda qimmatli qog‘ozlarning deyarli barcha turlari bo‘yicha ikkilamchi savdo ustun turadi. Birlamchi bozordagi qimmatli qog‘ozlar aylanmasi ushbu mamlakatda ikkilamchi bozor aylanmasining 5-10 foizini tashkil etadi holos. Odatda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlar fond birjalarida qimmatli qog‘ozlarning birlamchi joylashtirilishi amalga oshirilmaydi, shuning uchun u yerlarda uzoq muomila muddatiga ega bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar baholanadi.
Ommaviy xususiylashtirish bilan kuzatiladigan bozor munosabatlarini vujudga keltirish jarayonini kechirayotgan va endigina o‘zini fond bozorlarini barpo etayotgan mamlakatlar uchun islohotlarning dastlabki bosqichlarida qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozori ustun turadi.
O‘zbekistonda ham 90-yillarning o‘rtalarida birlamchi bozorning ustuvorligi sezilarli, lekin keyincha bu nisbat o‘zgara bordi. 1995- yilda Respublikada bank va tijorat veksellarning ikkilamchi bozori. 1996-yildan boshlab esa, Davlat qisqa muddatli obligatsiyalarining (DQMO) ikkilamchi bozori, kuchli taraqqiy eta boshladi va ularning salmog‘i birmuncha o‘sishi kuzatildi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining uyushgan va uyushmagan turlari.
Qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozori – qimmatli qog‘ozlarning muomalada bo‘lishi, unda qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari ushbu bitimlar ishtirokchilari uchun qimmatli qog‘ozlar savdosining tashkilotchisi tomonidan belgilangan tadbirlar va shartlar bilan tartibga solinadi. Qimmatli qog‘ozlarning uyushmagan bozori bu qimmatli qog‘ozlarning muomalada bo‘lishi, unda qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar savdo tashkilotchilarining ushbu bitim predmeti va uning ishtirokchilariga nisbatan qo‘ygan talablarga rioya etilmagan holda amalga oshiriladi. Bu shunday bozorki, unda bitimlar tuzish, qimmatli qog‘ozlar ishtirokchilarga quyiladigan talablarning qoidalari belgilanmagan, savdolar sotuvchi va xaridorlarning shaxsiy aloqasi orqali ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Mazkur bozorda tuzilgan bitimlar haqidagi axborot tizimi mavjud emas. Bundan tashqari, bitimlar ishtirokchilari qandaydir muhofaza va sug‘urta mexanizmlaridan foydalanilmagan holda amalga oshiriladi. Bitimlar maxsus ro‘yxatga oluvchilar tomonidan qonun bilan belgilangan umumiy tartibda rasmiylashtiriladi. Ushbu bozor «ko‘cha», yoki «tartibsiz» bozor deb nomlanishga qaramay, u mutlaqo chalkash tartibsiz bozor emas, agar tovlamachilik hollari aniqlansa tartibga soluvchi davlat idorasi tergov ishini olib boradi. Bunday bozorda sifatli qimmatli qog‘ozlar kam, ular bo‘yicha yo dividendlar olish, yoki barcha qo‘yilgan mablag‘larni yo‘qotish mumkin bo‘lgan daromadli qimmatli qog‘ozlar ham, shuningdek, emitentlari murakkab moliyaviy ahvolda qolgan, yoki bankrotlik yoqasida bo‘lgan, yaroqsiz deb nomlanuvchi aksiyalar ham sotilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida uyushmagan bozorda yangi barpo etilgan, shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalarning birlamchi va ikkilamchi emissiyalari aksiyalari, bank hamda tijorat veksellari sotiladi va xarid qilinadi.
XIFlar aksiyalarining bevosita XIFlarning o‘zlari tomonidan amalga oshirilgan yoki “Xalq banki” bo‘limlari orqali birlamchi sotilishi bunday bozorlarga misol bo‘la oladi.
Qimmatli qog‘ozlarning birja va birjadan tashqari bozorlari.
Qimmatli qog‘ozlarning birja bozori bu qimmatli qog‘ozlar bilan fond birjasi doirasida uyushgan tarzda savdo qilish sohasidir.
Fond birjasi (bu haqda biz keyingi ma’ruzalarimizda to‘liq ma’lumot beramiz) qimmatli qog‘ozlar bilan fond birjasi doirasida savdo qilish uchun shart-sharoitlarni ta’minlovchi alohida muassasa bo‘lib, unda savdo faqat qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari broker – vositachilar, maklerlar – dallollar, dilerlar – savdogarlar tomonidan maxsus qoidalar bo‘yicha olib boriladi.
Fond birjasida eng yaxshi qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilinadi. Bular «Toshkent» Respublika fond birjasi va uning viloyatlardagi 13 ta bo‘linmasi orqali amalga oshiriladi.
Ularda, korporativ qimmatli qog‘ozlar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari savdosi tashkil etilgan.
O‘zbekistondagi aksiyalar bozorining o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning katta qismini davlat korxonalarining xususiylash- tirish natijasida barpo etilgan aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‘ozlarini birlamchi sotish bo‘yicha tuzilgan bitimlar tashkil etadi. Qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari bozori – bu fond birjasidan tashqarida qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish sohasidir. Unda fond birjasida sotuvga qo‘yilmagan qimmatli qog‘ozlarning erkin savdosi dilerlar tomonidan maxsus telekommunikatsiya tarmoqlari (telefon, telefaks, kompyuter vositalari) yordamida amalga oshiriladi. Bu savdo vositachilarga fond birjalari tomonidan o‘rnatilgan yuqori stavkali komission yig‘imlardan qochishga sharoit yaratadi.
Birjadan tashqari uyushgan bozorlar AQSH va Yevropa mamlakatlarida yaxshi rivojlangan, O‘zbekistonda bunday savdo 1998-yil 1-iyundan boshlab «Elsis-Savdo» birjadan tashqari elektron tizimi orqali amalga oshrilib kelinmoqda. 2005-yildan boshlab Banklararo savdo tizimi (MTS) ham birjadan tashqari bozorda faoliyat yuritmoqda.
Qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarni to‘la qamrab oluvchi birjadan tashqari bozorni ikki turga bo‘lish mumkin.

• 
  Stixiyali bozorlar;
  
• 
  Dilerlar bozori.
  

Stixiyali bozorda oldi – sotdi xaridor bilan sotuvchilarning shaxsiy aloqasi orqali pala – partish tarzda yuzaga keladi. Unda oldi-sotdining tartib-qoidalariga, qimmatli qog‘ozlar va ishtirokchi- lariga nisbatan hech qanday talab qo‘yilmaydi. Savdo sotiq ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi.
Dilerlar bozorida sotuvchilar sotuvga tushadigan qimmatli qog‘ozlarning narxini ochiqdan-ochiq e’lon qiladilar. Shu sababli xaridor bilan sotuvchi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ochiq raqobat yuz bermaydi.
O‘z navbatida dilerlar bozorida qimmatli qog‘ozlarni taklif qilishning quyidagi xillari asosida ham tashkil qilish mumkin:
cheklangan (masalan, naqd pulga sotish uchun bir nechta muayyan joyni belgilash);
taqsimlangan (investorlar, qimmatli qog‘ozlar, to‘lov turlari bo‘yicha bozor joylaridan tarqalgan tarmoqlar tashkil etish);
uzaytirilgan (masalan, tijorat yoki jamg‘arma banklarning filial tarmog‘ida qimmatli qog‘ozlarning turli xillarini har doim taklif qilish tashkil etiladi).
Kim oshdi savdosi asosida tashkil etiladigan qimmatli qog‘ozlar bozori.
Qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish texnologiyalarining barcha turlarini ikkita katta guruhga birlashtirish mumkin.
Birinchi: Kim oshdi savdosi bo‘yicha savdo-sotiq, bunga oddiy kim oshdi savdosi kiradi.
Ikkinchi: Gollandcha kim oshdi savdosi va qo‘shaloq kim oshdi savdosi.
Oddiy kim oshdi savdosi, bunda faqat xaridorlar musobaqalashadi. Sotuvchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatlashmaydi. Savdolar boshlanishidan oldin xarid qilish uchun va sotish uchun buyurtmalar yig‘iladi va buyurtmalar ro‘yxati (kopirovka varag‘i) to‘ldiriladi. Savdolar takliflar ro‘yxatining ochiqcha ketma-ketlik bilan e’lon qilinishi orqali amalga oshiriladi. Har bir aniq taklif bo‘yicha yangi narxlarning belgilanishi yo‘li bilan xaridorlarning bahslashuvi ochiq kechadi.
Boshlang‘ich narxni odatda sotuvchi belgilaydi. So‘nggi narx bu xaridorlar tomonidan da’vogarlar raqobatlasha olmaydigan darajadagi ochiqcha taklif etilgan bahodir. Oddiy kim oshdi savdosi sobiq SSSRning barcha birjalarida eng ko‘p tarqalgan usuli edi.
1991-yildan boshlab O‘zbekistonda ham bu ommabop usul keng tarqaldi. «Toshkent» RFBda kompyuterdan foydalanilgan holda bu usul qo‘llaniladi. Bu usul savdo o‘tkazuvchilarning barcha ishtirokchilari uchun aniq va tushunarlidir.
Gollandcha kim oshdi savdosi.
Savdolarni o‘tkazishni bu usulida xaridorlarni buyurtmalari oldindan jamlanadi, undan keyin buyurtmalar emitent tomonidan yoki uning manfaatlari uchun xizmat qiluvchi vositachi tomonidan sirtdan ko‘rib chiqiladi. Yagona rasmiy narx belgilanadi. O‘zbekistonda bunday usul DQMO ning birlamchi joylashtirilishi bo‘yicha kim oshdi savdolarni o‘tkazishda qo‘llaniladi.
Bu usulda kim oshdi savdolarini o‘tkazish mexanizmi quyidagicha:
Respublika fond birjasi tomonidan xaridorlar buyurtmalarining yig‘ilishi;
buyurtmalar ro‘yxatini tuzish va uni Moliya vazirligiga taqdim etish;
Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladigan xaridorlarning sirtqi bahslashuvi va narxning pastki chegarasini belgilash;
buyurtmalarni qondirish.
Qimmatli qog‘ozlarning mintaqaviy, milliy va xalqaro bozorlari
Katta hududlarga ega bo‘lgan mamlakatlarda odatda, qimmatli qog‘ozlarning mintaqaviy yoki lokal bozorlari shakllanadi. Masalan, O‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilinishi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri va 12 viloyatdan iborat bo‘lgan ma’muriy-hududiy tizimlardan iborat.
Bunda har bir davlatning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Qimmatli qog‘ozlarning halqaro bozori bu jahon miqiyosida qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish sohasidir. Bunda qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish natijasida kapital bir mamlakatdan
ikkinchisiga oqib o‘tadi.
Ulushga egalik qilish huquqini beruvchi qimmatli qog‘ozlar
O‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq, bizning Respublikamizda qimmatli qog‘ozlarning quyidagi turlari amal qiladi:
Aksiyalar; Obligatsiyalar; Depozit sertifikatlari;
Depozit tilxatlari; Veksellar.
Aksiyalar, obligatsiyalar va deposit sertifikatlari aks ettiriladigan rekvizitlarni O‘zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash Davlat qo‘mitasi qoshidagi
«Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini koordinatsiyalash va nazorat qilish Markazi» depozit sertifikatlari va veksellarda aks ettirilgan rekvizitlarni esa O‘zbekiston Respublikasi Markziy banki belgilaydi. Qimmatli qog‘ozlar nomi (egasi) yozilgan va taqdim etuvchiga tegishli bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar basharti mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog‘liq holda ro‘yobga chiqarish uchun emitent (qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi) tomonidan yoki uning topshirig‘iga binoan qimmatli qog‘ozlar kasb faoliyatini amalga oshirayotgan tashkilot tomonidan egasining nomini qayd etish zarur bo‘lsagina egasi yozilgan bo‘ladi. Egasi yozilgan qim- matli qog‘ozni bir mulkdordan ikkinchisiga berish hisob-kitobdagi tegishli yozuvlarni o‘zgartirishda aks etadi.
Qimmatli qog‘ozlar basharti mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog‘liq holda ro‘yobga chiqarish uchun qimmatli qog‘ozlarni taqdim etishning o‘zi etarli bo‘lsa, taqdim etuvchiga tegishli hujjatlar deb hisoblanadi. Taqdim etuvchiga tegishli qimmatli qog‘ozlar erkin muomaladi bo‘ladi.
Qimmatli qog‘ozlarning eng keng tarqalgan turi aksiyalar hisoblanadi.
Aksiya bu aksiyadorlik jamiyatining Ustav fondiga yuridik yoki jismoniy shaxs muayyan hissa qo‘shganidan guvohlik beruvchi, aksiya egasining mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini tasdiqlovchi kamida unga dividend olish va odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda qatnashish huquqini beruvchi, amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog‘ozdir.
Boshqacha qilib aytganda, aksiya aksiyadorlik jamiyat chiqargan qimmatbaho (daromad keltiruvchi) qog‘oz. Aksiya o‘z egalariga, ya’ni aksiyadorlarga hissadorlik jamiyati ixtiyoridagi umumiy mulkdan o‘ziga tegishli ulushiga huquqi borligi to‘g‘risida guvohlik beradi. Amaldagi me’yoriy hujjatlarga asosan aksiya blankalarining majburiy rekvizitlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi.
Aksioner jamiyatining nomi va joylashgan manzili; Qimmatli qog‘ozning nomi «Aksiya»;
Navbatdagi nomer; Chiqarilgan vaqti;
Aksiya turi (oddiy va imtiyozli); Nominal qiymati va toifasi; Egasining nomi.
Aksiya chiqarilgan aksioner jamiyatining Ustav fondining miqdori;
Muomalaga chiqarilgan aksiyalar soni;
Imtiyozli aksiyalar uchun to‘lanadigan dividend miqdori va to‘lash muddati;
Aksoner jamiyati ijroiya organi rahbarining imzosi (boshqaruv, direksiya).
Qimmatli qog‘ozlar chiqarilgan korxonaning muhri. Aksiyalar davlat tilida to‘liq yoziladi. Jamiyat a’zolarining xohishiga ko‘ra boshqa tillarda ham yozilishi mumkin.
Aksiyalar egasining ismi yozilgan va yozilmagan, imtiyozli va oddiy bo‘lishi mumkin. Aksiyada ko‘rsatilgan va jamiyat aksiyadorlarini ro‘yxatga olish daftariga kiritilgan jismoniy yoki yuridik shaxsgina egasi yozilgan aksiyaning sohibi bo‘lishi aksiyador deb e’tirof etiladi. Egasi yozilmagan aksiyalar jamiyat aksiyalarining ro‘yxatga olish daftariga kiritilmagan holda boshqa shaxslarga mulk qilib beriladi.
Oddiy (odatdagi) aksiyalar ovoz beruvchi bo‘lib, ularning egalariga dvidendlar olish, jamiyatning umumiy yig‘ilishlarida va jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi.
Imtiyozli aksiya egalari dvidendlarni, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati tugatilganda aksiyalarga qo‘yilgan mablag‘larni birinchi navbatda olish huquqiga egadir. Imtiyozli aksiyalar ularning egalariga, korxona foyda ko‘rish-ko‘rmasligidan qa’tiy nazar, muayyan dividendlar olish huquqini beradi.
Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari faqat egasi yoziladigan aksiyalar bo‘lishi mumkin, ularni boshqa shaxsga o‘tkazish tartibi ustavda belgilanib qo‘yiladi. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlariga aksiyalar o‘rniga ularning nominal qiymatiga teng so‘mmada sertifikatlar berishi mumkin.
Chiqariladigan aksiyalarning xillari, ularni tarqatish va joylashtirish, ular bo‘yicha dividendlarni to‘lash tartibini har bir aksiyadorlik jamiyati o‘zining Ustaviga asosan amalga oshiradi.
Aksiya bo‘linmasdir. Bu degani aksiyaga bir necha kishi egalik qilishi mumkin (masalan, er va xotin). Lekinda aksioner jamiyatining yig‘ilishida ular bir ovozga ega bo‘ladi.
Aksiya mulkka egalik qilish huquqini shartli ravishda beradi. U zayom emas. Aksiyada qoplash muddati ko‘rsatilmaydi. Aksiya ega- sining javobgarligi faqat uning ixtiyoridagi aksiya miqdori bilan chegaralangandir. Shuning uchun ham u jamiyat uchun javob bermaydi. O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksi- yadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida aksiyadorning huquqlari batafsil yoritilgan. Qonunga ko‘ra aksiyadorlar: jamiyat mablag‘iga qo‘shgan hissasini va shunga muvofiq topilgan foydaning bir qismini dividend tariqasida olishi;
aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida qarorlarni ishlab chiqarishda ovoz berish, mazkur hissadorlik jamiyatining sotib olishda ustunlik qilish;
inqirozga uchragan chog‘da hissadorlik jamiyatining bir bo‘lagiga egalik qilish;
o‘z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida uyushmalar va boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish va h.k.
Bu huquqlar aksiyalarning xillariga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Masalan: oddiy aksiyalar egalari jamiyat Ustaviga muvofiq aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida barcha masalalar bo‘yicha ovoz berish huquqi bilan ishtirok etsa, imtiyozli aksiyalarning egasi bunday huquqga ega emas va h.k. Aksiyalarni boshqa shaxsga mulk qilib o‘tkazish mumkin. Bu holda egasi yozilgan aksiyalar (sotib olinishi, hadya qilinishi, meros bo‘lib o‘tganda) egasining o‘zgarganini qayd etuvchi organ aksiya yangi egasining ismi yoki nomini kiritadi. Aksiyadorlik jamiyati ma’lum bir vaqt o‘tgandan keyin aksiyalarni qayta sotish, o‘z xodimlari orasida tarqatish yoki bekor qilish maqsadida aksiyadorlardan ularni sotib olish ham mumkin. Chunki aksiyalar ko‘pi bilan bir yil ichida joylashtirilishi lozim. Ana shu davr ichida dividendlarni taqsimlash, shuningdek, aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida ovoz berish va kvorumni aniqlash jamiyat sotib olgan o‘z aksiyalarini hisobga olmagan holda o‘tkaziladi.
Jamiyat o‘z aksiyalarini mustaqil ravishda yoki investitsiya insti- tutlari orqali sotib olishi mumkin. Aksiyalar chiqarilganda ularning nominal aksiyada ko‘rsatilgan, (masalan, 100 dollar, 500 dollar, 100 so‘m va h.k.) qiymati bo‘ladi, lekin ular bozor narxida sotiladi, narx nominal qiymatidan yuqori yoki past bo‘ladi. Bozordagi talab va taklifga qarab aksiyaning bozor narxi shakllanadi, bunga bozor kursi deb ataladi. Bozor kursi yoki narxini belgilanishi qimmatli qog‘ozlar katirovkasi deyiladi va u fond birjasida amalga oshiriladi.
Qimmatli qog‘ozlarning bozorda yaxshi sotilishi korxona, firma uchun o‘zgalar pulini moliyaviy resursga va so‘ngra kapitalga aylantirib, o‘zining mavqeini mustahkamlab yaxshi foyda olishga imkon beradi. Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omilar turlicha bo‘ladi. Germaniya mutaxassislari fikriga ko‘ra unga iqtisodiy, siyosiy va ruhiyat omillari ta’sir etadi.
Firma emitent sifatida qimmatli qog‘oz sotsa, xaridor sifatida uni bozordan sotib ham oladi. Odatda firma o‘zi bilan yaqin iqtisodiy aloqada bo‘lgan firmalar, banklar, sug‘urta va investitsiya kompaniyalari aksiyalarini va davlat obligatsiyalarini yoki ko‘proq o‘z mahsulotlarini sotib oluvchi yoki unga kerakli resurslarni sotuvchi korxonalar aksiyasini sotib oladi, chunki ular bir birlarining yaxshi moliyaviy ahvolidan o‘zaro manfaatdor bo‘ladilar.
Bozor munosabati sharoitida xo‘jalik subyektlari moliya jihatdan ham o‘z aravasini o‘zi tortishi kerak, ammo ular foyda ko‘rib rentabelli ishlashi, foyda hisobidan o‘z moliya resurslarini orttirib borishlari ham shart, bu siz ular raqobatga bardosh bera olmaydilar. Demak, moliyaviy baquvvat bo‘lish raqobatchi chidamli bo‘lishi demakdir.
Aksiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan hosilaviy qimmatli qog‘ozlar
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bu birlamchi qimmatli qog‘oz (aksiya)larning shu bozorda amal qilishi natijasida hosil bo‘lgan ikkilamchi qimmatli qog‘ozlardir. Masalan: qiymat qonuni tovar xo‘jaligining hosilasidir. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar o‘z egasiga birlamchi qog‘ozlarni sotib olish va sotish huquqini beradi. Ularning qiymati boshqa qog‘ozlar orqali gavdalanadi.
Qimmatli qog‘ozlar hosilalarini chiqarish va muomalasi qoidalarini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshidagi qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari bo‘yicha Davlat komissiyalari belgilaydi.
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  opsion;
  
• 
  fyuchers;
  
• 
  depozit tilxatlari;
  
• 
  varrant;
  
• 
  privatizatsiya cheklari;
  
• 
  privatizatsiya kuponlari va h.k.
  

Bular bilan operatsiyalar nafaqat birlamchi bozorda, shu bilan birga ikkilamchi bozor (birjalar)da hamda «ko‘cha» (chayqov) bozorida ham bajarilaveradi. Ammo bu operatsiyalarning asosiy qismi fond birjalari oraqli o‘tadi.
Opsion bu muayyan qimmatli qog‘ozni kelishilgan baho va mud- datda sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi ikki tomonlama shartnoma. U egasiga kontrakt (bitim) da kelishilgan bahoda belgi- langan muddatda qimmatli qog‘ozlarni yoki tovarlarni sotib olish huquqini beradi. Opsion sotuvchi uchun sotish, xaridor uchun sotib olish huquqini beradi.
Masalan, aksiyalarni oldi-sotdisida opsion ikki investor ishtirokida tuziladi: biri opsionni yozadi va ikkinchisiga o‘tkazadi (beradi); ikkinchisi bu opsionni sotib oladi va belgilangan muddat ichida va narxda aksiyalarni sotib olish (sotib olishga opsion) yoki unga sotish huquqini oladi (sotishga opsion).
Shuni bilingki, aksiyalarni sotib olish huquqiga ega bo‘lishingiz bilan siz bu aksiyalarni sotib olishga majbursiz degani emas. Agar opsionda ko‘rsatilgan muddat ichida aksiyalarning narxi oshmagan bo‘lsa yoki pasayib ketgan bo‘lsa, opsion egasi o‘z huquqidan foyda- lanmaydi. Demak, bu misolimiz shartiga binoan 300 so‘m yo‘qotadi.
Faraz qilaylik, aksiyaning narxi kam miqdorda, aytaylik, 102 so‘mga oshgan bo‘lsin. Bunday vaziyatda opsion egasi qanday ish tutishi lozim? Birinchi navbatda u aksiyaning narxi qachon oshganligiga e’tibor bermog‘i lozim. Agar aksiyaning narxi uch oylik, muddatning boshida (102 so‘mga) oshgan bo‘lsa, unda opsion egasi shoshilmasdan payt poylab turishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Agar uch oylik muddatning oxirida oshgan bo‘lsa, unda opsiondagi aksiyalarni sotib yuborishi lozim, ya’ni opsionga muvofiq aksiyalarni 100 so‘mdan sotib olib, 102 so‘mdan sotib yuborish kerak. Bu holda opsion egasining ko‘rgan zarari 100 so‘mni tashkil etadi (bu so‘mmaga qo‘shimcha yana vositachiga to‘lanadigan xizmat haqi ham kiriishi mumkin).
Aksiyaning narxi kutilganidek (103 so‘mdan) baland bo‘lgan hollarda opsion o‘z egasiga daromad keltiradi. Masalan, aksiyaning narxi 108 so‘m bo‘lsa, opsion egasining 100 dona aksiyadan olgan daromadi 500 so‘m (800-300)ni tashkil qiladi.
Shunday qilib, opsion egasi aksiyaning bozordagi kursga qarab g‘olib bo‘lishi yoki yutqazishi mumkin.
Opsion odatda korporatsiya rahbarlarining rag‘batlantirish maqsadida keng qo‘llaniladi. Bunda korporatsiya rahbarlari ixtiyoriga oldindan o‘rnatilgan kurs bo‘yicha aksiyalar ajratib qo‘yiladi. O‘rnatilgan kurs bilan aksiyani sotish bahosi o‘rtasidagi farq korporatsiya rahabarlarining opsion evaziga oladigan daromadi jami daromadlarining uchidan bir qismini tashkil qiladi.
Opsionning asosan quyidagi uch turi mavjud:
Sotib olish uchun opsion (opsion Call) - kelajakda aktivlar kursining oshishidan himoya qilish maqsadida xaridorning aktivlarini (valyuta, qimmatli qog‘ozlar, tovarlar va h.k.larni) sotib olish huquqini (ammo, majburiyatini emas) beruvchi shartnomadir.
Sotish uchun opsion (opsion put) – aktvilarning kursini pasayishidan himoya qilish uchun sotuvchiga o‘z aktivlarini sotish imkonini (ammo majburiyatini emas) beruvchi shartnomadir.
Qo‘sh opsion (opsion tellage) – xaridorga aktivlarni bazis narxda sotib olish yoki sotish imkonini beradi. Ammo, baravariga sotish va xarid qilish mumkin emas. Qo‘sh (stollaj) opsion sotishga va sotib olishga opsion singari baravariga bir xil muddat ichida va turli xil narxda sotib olinish holatida vujudga keladi.
Har bir opsionda muddati ko‘rsatilgan bo‘ladi. Opsionning amal qilish sanasi va davri belgilangan muddatdan chiqib ketgan bo‘lsa, u holda mazkur opsion qabul qilinmaydi.
Opsionlarning ameriqancha va yevropacha usullari mavjud. Yevropacha usulda opsion faqat belgilangan muddatda (kunda) ishlatilishi mumkin. Amerakacha usulida esa opsion unda belgilangan muddat ichida, istalgan vaqtda ishlatilishi mumkin.
Opsionning oldi-sotdi jarayoni kontrakt (bitim) tuzish orqali amalga oshiriladi. Yakka kontrakt to‘liq lotga tuziladi. LOT – bu sotuvga qo‘yilgan bir xil turdagi qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa aktivlar partiyasi. Bir necha lotlar to‘plami string deyiladi.
Kontrakt egasi (ya’ni, sotib oluvchi, xaridor) sotuvchiga (ya’ni, kontraktni yozib beruvchiga) komission haq to‘laydi. Bu haq mukofot deyiladi. Mukofot – kontraktning opsion bahosi. Opsionni xarid qiluvchining xavf-xatari (tavakkalchiligi) shu mukofot miqdori bilan chegaralangan. Opsion sotuvchining xavf-xatari esa o‘sha mukofot miqdoriga kamayadi.
Fyuchers – bu qimmatli qog‘ozlarni yoki tovarlarni kelishilgan muddatda, shartnoma tuzilgan kunda o‘rnatilgan narxda kelgusida (ma’lum bir sanada) sotish yoki sotib olish majburiyligi to‘g‘risida shartnoma (qa’tiy majburiyat)dir. Opsionda farqi shundaki, fyuchers qimmatli qog‘ozlarni sotish yoki sotib olish huquqini beruvchi shartnoma emas, balki qa’tiy majburiyatdir.
Fyuchersning o‘ziga xos xususiyati shundaki, kontrakt tuzish chog‘ida sotuvchi qo‘lida hech qanday qimmatli qog‘oz yoki moliyaviy instrumentlar bo‘lmaydi. Bu yerda kontrakt shartlari qa’tiy belgilangan baho bilan oldi – sotdi bajariladigan kun bahosi o‘rtasidagi farqga asoslangan bo‘ladi.
Fyuchers shartnomasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotib olish amali bilan tugamasdan, balki qimmatli qog‘ozga aylanib unda belgilangan harakat muddati ichida bir necha marotaba qayta sotilishi mumkin. Shartnoma egasi tovarning o‘zgaruvchan bahosini oldindan topishi yoki topaol- masligi mumkin, foydadan boy berishi yoki daromad olishi mumkin.
Fyuchers shartnomalari tovar birjalarida vujudga kelgan. Fyuchers amallarining soddaligi va ishonchliligi ularni 1972-yilda Chikago tovar birjasida keng qo‘llanilishiga asosiy omil bo‘lib xizmat qildi. Shu yil moliyaviy aktivlarning fyuchers savdolari boshlandi. Bunda tadbirkorlar valyutani, qarz majburiyatlarini va boshqa qimmatli qog‘ozlarning birjaviy kurslarini (narxlarini) haddan tashqari tez o‘zgarishidan o‘zlarini himoya qilish imkoniga ega bo‘ldilar.
Depozit bu kredit muassasalariga saqlash uchun topshiriladigan qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar)dir.
Depozit tilxatlari bu chet el emitentlarining qimmatli qog‘ozlarini milliy valyutada denomillashtirilgan ekvivalentini o‘zida aks etti- ruvchi qimmatli qog‘ozlardir. Ular mavjud fond bozorlariga integ- ratsiya maqsadida chiqariladi. hozirgi vaqtda har bir mamlakatda o‘zining depozit tilxatlari (DT) mavjud. Masalan:
AQSHdagi DT;
Evropa mamlakatlaridagi DT; Osiyo mamlakatlaridagi DT;
Bu depozitlarni fond bozorlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab bo‘lmaydi. Chunki:
Bu davlatdagi fond bozoriga tegishli mavjud qonunlar boshqa davlatlarning shunga o‘xshash qonunlarila farq qiladi.
Bir mamlakatda qimmatli qog‘ozlarni chiqarish andozalari (standartlari) boshqa mamlakatda qabul qilingan andozalarga to‘g‘ri kelmaydi.
Qimmatli qog‘ozlarni xarid narxiga qo‘shimcha bo‘lib kiradigan xarajatlar turli mamlakatlarda turlicha bo‘ladi:
chet el va ichki fond bozoridagi brokerlarga vositachilik haqi;
bank depozitlarining xizmat haqi (bozor bahosidan 1% miqdorida);
sotib olingan qimmatli qog‘ozni yetkazib berilishi uchun investor tomonidan to‘lanadigan haq;
2 % miqdoridagi sug‘urta haqi;
qimmatli qog‘ozlarni sotib olishdagi yoki sotishdagi valyutalar konvertatsiyasi uchun ketadigan xarajatlar;
konversiya uchun investor tomonidan to‘lanadigan foizlar;
investor uchun valyutani almashtirish kursining o‘zgarishidagi xavf-xatar darajasi.
Mavjud xilma-xillikni bartaraf etish va fond bozorlarida erkin muomalani ta’minlash maqsadida depozit tilxatlari qo‘llaniladi.
Hozirgi vaqtda depozit tilxatlari ichida keng tarqalgan AQSH fond bozoridagi dpozit tilxatlari bo‘lib, ular chet el emitentlarining qimmatli qog‘ozlarini AQSH dollarida denomillashtirilgan ekvivalenti sifatida AQSHning birjaviy va nobirjaviy bozorlarida muoma- lada yuradi. Bugungi kunda AQSHdagi depozit tilxatlarini sotib ol- gan investorlarning 80 foizini institutsional investorlar tashkil qiladi. Depozit tilxatlari bilan bog‘liq faoliyat turlarini maxsus bank va investitsiya muassasalari amalga oshiradilar. Ular (diler, broker, trans- fer-agent, depozitariy, maslahatchi, anderrayter, trast va boshqalar sifatida) investor va emitentlarning jahon fond bozorlarida ishtirokini ta’minlaydi. Bu muassasalar o‘z daromadlari va mijozlari manfaatlar yo‘lida fond va valyuta bozorlarida aktiv faoliyat yuritadilar.
Varrant bu egasiga muayyan vaqt uchun yoki muddatsiz shart bilan shartnomada ko‘rsatilgan narxda qimmatli qog‘ozni sotib olish huquqini beruvchi guvohnoma (sertifikat)dir. U amaldagi kapitalni iqtisodiyotga safarbar qilish uchun emas, ko‘proq ularni qayta taqsimlashda keng qo‘llaniladi.
Ayrim hollarda varrant qimmatli qog‘ozlarni sotib olishni rag‘bat- lantirish maqsadida ular bilan birgalikda beriladi. Varrant ombor- xonalar tovarlarni saqlash uchun qabul qilinganligini tasdiqlovchi guvohnoma vazifasini ham bajaradi. U muayyan tovarni sotishga yoki kafilikka olinganligini tasdiqlovchi hujjat rolini o‘ynashi mumkin.
Varrant nomi yozilgan va nomi yozilmagan (taqdim etuvchiga tegishli) ko‘rinishlarida bo‘ladi. U qimmatli qog‘oz bozorlarida huddi aksiyaga o‘xshab muomalada bo‘ladi.
Privatizatsiya – bu davlat mulkini, iqtisodiyotdagi davlat sektorini xususiylashtirishni bildiradi. Privatizatsiya davlat mulki monopoliyasini tugatish, erkin sohibkorlik tashabbusiga yo‘l ochish, bozor iqtisoliyotini rag‘batlantirish maqsadida amlaga oshirladi.
Privatizatsiya cheki bu qimmatli qog‘ozlarning maxsus bir turi bo‘lib, uni aksionerlik jamiyatlari emas, balki faqat davlat muomalaga chiqaradi. Ular o‘z egasiga davlat tasarrufidan chiqarilgan (masalan, aksionerlik jamiyati ko‘rinishida xususiylashtirilgan) korxonalarning maxsus auksioner (kim oshdi savdosi) oraqli sotuvga qo‘yilgan aksiyalariga almashtirib olish huquqini beradi. Shu asosda privati- zatsiya cheklari fuqarolarni mulk egasiga aylanishini ta’minlaydi.
So‘nggi yillarda ko‘chmas mulk bozori keng rivojlanib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida xilma-xil xosilaviy qimmatli qog‘ozlarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Shulardan eng oddiysi mulkiy varaqa hisoblanadi. Bu varaqani hohlagan fuqaro yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ekt uy-joy sotib olish maqsadida (har biri 0,1 m² ning qiymatiga teng bo‘lgan) bitta yoki bir nechta varaqani sotib olishi mumkin. Mulkiy varaqaning soni sotib olishi lozim bo‘lgan uy-joydagi xonalar soniga va uning to‘lash imkoniyatiga bog‘liq.
Mulkiy varaqa fuqarolar qo‘lidagi pulning qadrsizlanishi saqlab qoladi. Uy – joyning valyutadagi bahosi har doim oshib borgan va bundan keyin ham oshib boradi. Proporsional ravishda mulkiy varaqa bahosi ham oshib boradi. Bundan tashqari, mulkiy varaqa 100 foizlik likvidlikka ega. Istalgan paytda uning egasi joriy kurs bilan sotib olgan tashkilotiga qaytadan sotishi mumkin.
Konosament – bu yukni tashishga qabul qilinganligi va tashuvchining yukni oluvchiga yetkazish majburiyatini tasdiqlovchi hujjat, hosilaviy qimmatli qog‘oz. Bu dengizda yuk tashish shartlarini aks ettiruvchi transport hujjatidir. Konosament yukni qay tartibda tashishidan qa’tiy nazar, uning barcha xili uchun berilaveradi.
Qimmatli qog‘oz bo‘lganligi sababli konosamentda yuk to‘g‘risida barcha rekvizitlar bo‘lishi shart. Aks holda u rasmiy hujjat, qimmatli qog‘oz bo‘la olmaydi. Konosament bir necha nusxada yoziladi. Konosament quyidagi turlarga bo‘linadi:
Nomi yozilgan konosament, ya’ni uni oluvchining ismi-sharifi yoziladi.
Orderli konosament. Yukni jo‘natuvchi yoki yukni qabul qiluvchi yoki bankning buyrug‘iga binoan yuk shu hujjat asosida qaytarib beriladi.
Nomi yozilmagan (taqdim etuvchiga tegishli) konosament. Yuk borib tushgan portdan yukni olish huquqini beradi. Faqat mazkur hujjat qo‘lida bo‘lsa bas.
Xedjirlash bu fyuchers, opsion, varrant kelishuvlarida (asosiy qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi bilan bir vaqtning o‘zida bo‘lganligi sababli) narx va foyda xavf-xatarini sug‘urta qilish shakllaridan biridir. Xedjirlash sotuvchi (xaridor) shartnomani tuzish bilan ayni bir vaqtda o‘z savdosiga teng keladigan, aytaylik, fyuchers shartnomalarini xarid qiladi (yoki sotadi).
Xedjirlash:
tomonlar ko‘radigan ehtimoldagi ziyonini kamaytirish imkonini beradi;
tovar narxi o‘zgarishi bilan ko‘riladigan zarar fyuchers bo‘yicha olinadigan yutuq bilan belgilanadi;
Bank, birja, tijorat amaliyotida valyuta sug‘urta qilishning turli usullari ham xedjirlash deb yuritiladi.