4-mavzu: Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari

4-mavzu: Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari

1.Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta'minlash va takomillashtirish.

Sudyalar va sud apparati xodimlariiing mavqeini, moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish sudlarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash. Sudyalar mustakilligi tamoyili «Sudlar tugrisida»gi konun, Ji-noyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik-protsessual kodekslarida uz ifodasini topgan. Kayd etish kerakki, sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo‘l kuyilmaydi va bundam aralashuv konunga muvofik javobgarlikka sabab buladi. X^ech kim sudyalar va xalk maslaxatchilariga tazyik utkazish va ma’lum bir ish kanday x,al kilikishi lozimligi buyicha kursatma berish xukukiga ega emas. Ishning xolisona kurib chikilishiga tuskinlik kilish yoki nokonuniy karor chikarishga erishish maksadida sudyalar va xalk maslaxatchilariga xdr kanday ta’sir utkazish jinoiy javobgarlikka sabab buladi.

O’zbekiston Respublikasida sudyalar mavkeini oshirish buyicha sudya lavozimida bo‘lishning ilk marotaba besh yillik, keyin un yillik muddatini va shundan sung mud-datsiz davrini belgilash xdmda sud raislarining sudyalarga nisbatan intizomiy ish kuzgatishga oid vakolatini tugatish nazarda tutiladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «Uzbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samara-dorligini oshirish chora-tadbirlari tugrisida»gi PF-4966-son Farmoniga kura, amal-dagi sud kotibi lavozimi tugatilib, sudlarning tuzilmalariga sudya katta erdamchisi, sudya erdamchisi lavozimlarining kiritilishi kelgusida sudyalarni odil sudlov bilan bevosita boglik, bulmagan vazifalardan ozod kilishga xdmda sudyalar zaxirasining shakllanishiga xizmat kiladi.

Sud xokimiyatining chinakam mustakilligini mustahkamlash va sud ximoyasining samaradorligini oshirish mamlakat sud-xukuk tizimini islox kilishning asosiy vazi-falari bulib, sudlarni har tomonlama mustakil, uzini uzi moddiy-texnik jixatidan ta’minlash va moliyalashtirish darajasiga kutarishni nazarda tutadi.

Alohida kayd etish lozimki, sud-xukuk tizimini yanada demokratlashtirish va erkinlashtirish, sud, xukukni muxofaza kiluvchi va nazorat organlari faoliyati samaradorligini kuchaytirish, axolining odil sudlovga bo‘lgan ishonchini oshirish, jamiyatda konun ustuvorligini ta’minlash va konuniylikni mustahkamlash maksadida kabul kilingan Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi «Sud-xukuk tizimini yanada islox kilish, fuqarolarning xukuk va erkinliklarini ishonchli ximoya kilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlar i tugrisida»gi PF--4850-son xamda 2017 yil 21 fevraldagi «Uzbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan ta-komillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari tugrisida»gi PF-4966-sov. Farmonlarining kabul kilinishi ushbu yunalishdagi davlat siyosatini sifat jixatidan yangi boskichga olib chikdi.

2.Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish.

Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishning maksadi va afzalliklari kuyidagilarda kurinadi:

birinchidan, sudlarga murojaat kilish soddalashtiriladi;

ikkipchidan, sudlarda elektron hujjat almashinuvi yo‘lga kuyiladi va texnik ishlarga sarflanadigan vakt tejaladi;

uchinchidan, taraflarning sudga tashrif buyurmasdan turib, aloka tizimi orkali ariza, shikoyat va da’vo arizalarini va boshka murojaatlarni elektron tizim orkali sudga topshirish va uning natijasidan xabardor bo‘lish imkoniyati yaratiladi;

to’rtinchidan, taraflar sud majlisining vakti va joyi tugrisida uz vaktida elektron shaklda xabardor kilinadi;

beshinchidan, sud majlisi bayonnomasi va boshka protsessual hujjatlarni tayyorlashda kulayliklar tugdiradi.

oltinchidan, sudlarda xisobotlarni yuritishda kulaylik yaratiladi, shuningdek, uning anikligi ta’minlanadi;

yettinchidan, sud karorlarini taraflarga va ijro departamentlariga elektron shaklda yuborish imkoniyati yaratiladi.

Shuningdek, respublikamizda Sud ijro departamenti tomonidan «E-IJROVARAQA» tizimi xam ishga tushurilishi kutilmokda. Bunda kabul kilingan sud karorlari elek­tron tizim orkali ijro ish yurituviga kelib tushadi. Bu, uz navbatida, sud ish yurituvi va ijro ish yurituvi urtasida hujjat aylanishini avtomatlashtirish xamda ijro ish yurituvini tez va samarali yakunlash imkonini beradi.

Sudlar faoliyatida axborot texnologiyalardan foydalanish samaradorligining huquqiy va ijtimoiy-iktisodiy baxrsini kelajak kursatadi. Lekin, sud tizimida axborot texnologiyalaridan foydalanish natijasida olingan dastlabki xulosalar ijobiy ekanini aloxida e’tirof etish lozim. Bu, uz navbatida, ushbu isloxotlarni jadal sur’atlarda davom ettirish lozimligini anglatadi.
3.Odil sudlov va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish kafolatlarini ta'minlash.

Fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlash. Uzbe­kistan Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofik, har bir shaxsga uz xukuk va erkin-liklarini sud orkali ximoya kilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, jamoat birlashmalarining gayrikonuniy xatti-harakatlari ustidan shikoyat kilish xukuki kafolatlanadi. Har kanday manfaatdor shaxe buzilgan yoki nizolashayotgan xukuki yoxud konun bilan kuriklanadigan manfaatlarini ximoya kilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat kilishga xdkli. Demak, sudlar manfaatdor shaxslarning xukuk va erkinlikla-rini ximoya kilish yo‘li bilan odil sudlovni amalga oshiradi.

Odil sudlovning fakat sudlar tomonidan amalga oshirilishi Uzbekiston Respub-likasining Konstitutsiyasida, «Sudlar tugrisida»gi konunda va boshka konunlarda uz ifodasini topgan. Fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlash uchun ularga kupidagi imkoniyatlar berilishi kerak:

-sud harajatlarining kup bulmasligi;

-sud tomonidan davlat boji to‘lashdan ozod kilinishi yoki ularni to‘lashning kechik-tirilishi;

-malakali yuridik yordam olishga yo‘l kuyilishi;

-fuqarolarga sud ximoyasidan foydalanishda kulayliklar yaratish makeadida sud idoralari xalkning yashash joylariga mumkin kadar yakinlashtirilib joylashtirilgan bo‘lishi.

Biroq, hozirgi kunda konunchilikdagi ayrim tusiklarning mavjudligi fuqaro­larning tugridan-tugri sud orkali ximoyalanish xukukini cheklamokda. SHuning uchun xam Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi «Sud-xukuk ti-zimini yanada islox kilish, fuqarolarning xukuk va erkinliklarini ishonchli ximoya kilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari tugrisida»gi PF-4850-son⁶, 2017 yil 7 fevraldagi «Uzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi tugrisida»gi PF-4947-son Farmonlarining kabul kilinishi⁷ mamlakati­mizda sud-xukuk tizimini yanada demokratlashtirish va erkinlashtirish, fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlashni sifat jixatdan yangi boskichga kutardi.

4.Ma'muriy, jinoyat, Fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini takomillashtirish.

Jinoyat va jinoyat-protsessual konunchiligini takomillashtirish va liberallashtirish, aloxida jinoiy kilmishlarni dekriminallashtirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish tartibini insonparvarlashgirish. «Harakatlar strategiyasi»ning 2.3. bandida ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xujalik konunchiligini takomillashtirish belgilangan bulib, unda ushbu konun hujjatlariga bir kator uzgartish va kushimchalar kiritish nazarda tutilgan. Jumladan, Jinoyat va jinoyat-protsessual konunchiligini takomillashtirish va liberallashtirish, aloxida jinoiy kilmishlarni dekriminallashtirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish tartibini insonparvarlashtirish kabi muxim vazifalar belgilangan.

Ma’muriy sudlarning tashkil etilishi fuqarolarning sudga shikoyat kilish kabi konstitutsiyaviy kafolatini amalda ta’minlash, tadbirkorlarning sud ximoyasiga erishish darajasini oshirish, professional sud korpusini shakllantirish, pirovardida fuqarolarning xukuk va manfaatlarini ishonchli ximoya kilishga xizmat kiladi.

Ma’muriy ishlarni kurib chikishning protsessual tartibini ta’minlash maksadida kator normativ-huquqiy hujjatlar, jumladan, «Ma’muriy sud ishi yurituvi tugrisida»gi va «Ma’muriy tartib-taomillar tugrisida»gi konunlar loyixalari ishlab chikiladi. Mazkur hujjatlar davlat organlari faoliyatida konuniylikni mustahkamlash, jismoniy va yuridik shaxslarning xukuk va konuniy manfaatlarini amalga oshirishning zamonaviy tartib-taomillarini joriy etishga karatilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi.

Nizolarni sudgacha xal etish tartibini takomillashtirish xujalik yurituvchi sub’ektlarning buzilgan xukuk va konuniy manfaatlarini ximoya kilishning samarali tizimini yaratish uchun zarur bo‘lgan shart-lardan biri sifatida e’tirof etiladi. Mazkur masala Xujalik protsessual kodeksi 6-moddasiniig ikkinchi qismida agar konunda ayrim toifadagi nizolar uchun ularni sudgacha xal kilish (talabnoma yuborish) tartibi belgilangan yoxud bu tartib shartno­mada nazarda tutilgan bulsa, taraflar uzaro munosabatlarini ixtisriy ravishda xal kilish choralarini kurganlaridan sunggina xujalik sudida ish kuzgatish mumkinligi belgilangan.

5.Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish.

2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlar strategiyasining ikkinchi yunalishi «Konun ustuvorligini ta’minlash va sud-xukuk tizimini yanada islox kilishning ustuvor yunalishlari»ga bagishlangan bulib, uning 2.4-bandida «Jinoyatchilikka karshi kurashish va xukukbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish» masalasi nazarda tutilgan. Unda kuyidagi ustuvor vazifalar belgilab berilgan:

-jinoyatchilikka karshi kurashish va xukukbuzarliklarning oldini olish borasidagi faoliyatni muvofiklashtirishning samaradorligini oshirish;

-diniy ekstremizm va terrorizmga, uyushgan jinoyatchilikning boshka shakllariga karshi kurashish buyicha tashkiliy-amaliy choralarni kuchaytirish;

-korrupsiyaga karshi kurashishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish va korrupsiyaga karshi kurashish tadbirlarining samaradorligini oshirish;

-axolining huquqiy madaniyati va ongini yuksaltirish, bu borada davlat tuzilmalarining fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari bilan uzaro samarali xamkorligini tashkil etish.

Jinoyatchilikka karshi kurashish va xukukbuzarliklarning oldini olish borasndagi faoliyatni muvofiklashtirishning samaradorligini oshirish. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi «Sud-xukuk tizimini yanada islox kilish, fuqarolarning xukuk va erkinliklarini ishonchli ximoya kilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari tugrisida»gi PF^850-son Farmoniga kura, faoliyatni ish yakunlarining kompleks taxlili asosida rejalashtirish va tashkil etish, bunda e’tiborni avvalo xukukni kullash amaliyoti va amaldagi konun hujjatlarini takomillashtirish orkali tizimli xukukbuzarliklarning sabab va shart-sharoitlarini aniklash xamda bartaraf etishga karatish masalasi belgilab berilgan edi.

2017 yil mobaynida O’zbekiston Respublikasining IIV, DXX, DBK, Bosh prokuratura, Mudofaa vazirligi va boshka mutasaddi idoralar ishtirokida diniy ekstremizm, terrorizm va uyushgan jinoyatchilikning boshka shakllariga karshi kurashish amalieti hech kimda zarracha x;am shubxr bul-masligi kerak - mamlakatimiz suve­reniteta va mustatsilpigiga xavf tugdiradigan ichki va tashsi kuchlarning x;ar sanday xrrakatlariga, har sanday urintilariga satiy va munosib zarba beriladi.

6.Yuridik yordam va xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirish.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va boыщa barcha normativ-huquqiy hujjatlarida fukdrolarning munosib xayot kechirishlarini ta’minlash va insonparvar huquqiy demokratik davlat barpo etish asosiy mak,sad kilib kuyilgan. Buning uchun mamlakatimizda turli soxalarda amalga oshirilaetgan isloxrtlar - davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik faoliyatiga har tomonlama kumaklashish, fuqarolarning xukuk va erkinliklarini ximoya kilish, Konstitutsiya va krnunlarning ustuvorligini ta’minlash yakkol misoldir. Mazkur vazifalarni xayotga tatbik, etishda yuridik xizmat muxim rol uynaydi.

Mamlakatimiz mustakillikka erishgandan keyingi kiska davr ichida yuridik xizmat xodim-larining xukuk va burchlarini tartibga solish, konuniylikni ta’minlashda ularning roli va mas’uliyatini oshirish zaruriyatidan kelib chikib, bir kator krnunlar va boshka normativ-huquqiy hujjatlar kabul kilindi.

Yuridik xizmatning shartnomaviy munosabatlarni huquqiy jixatdan ta’minlashni tashkil etish soxasidagi vazifalari va xukuklari Uzbekiston Respublikasining 1998 yil 29 avgustdagi «Xujalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-xukutsiy oazis i tugrisida»gi Konunida belgilab kuyilgan.

Yuridik xizmatlar tomonidan xukukni kullash amaliyotini urganish va umumlashtirish, konunchilikni takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chikish ishlari samarali tashkil etilmagan. Mazkur soxadagi ishlar xukukni muxofaza kiluvchi va nazorat organlari tomonidan aniklangan kamchilik va konun buzilishlarini bartaraf etishga karatilgan choralarni kurish bilan cheklanmokda.

Yuqoridagilardan kelib chikib, ushbu kamchiliklarni bartaraf etish, salbiy xolatlarning tugri konuniy echimini togshsh maksadida ^arakatlar strategiyasida bu masalaga aloxida e’tibor karatildi.

Davlat organlarining yuridik xizmati faoliyati samaradorligini oshirish, yuridik xizmat soxasini yanada takomillashtirish maksadida 2017 yil 19 yanvarida Uzbekiston Respublikasi Prezidentining «YUridik xizmat faoliyatshsh tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi PK-2733-son Karori kabul kilindi. Karorda yuridik xizmatlar tomonidan xukukni kullash amaliyotini urganish va umumlashtirish, konunchilikni takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chikish ishlarini samarali tashkil etish, yuridik xizmat xodimlarining moddiy ta’minot darajasi, mazkur soxaga oliy yuridik ma’lumot va amaliy tajribaga ega yukori malakali kadrlarni jalb kilish, yuridik xizmatlar ishining sifatini oshirishga karatilgan ishlarni xamda davlat or­ganlari va tashkilotlari faoliyatida konuniylikni yanada mustahkamlash, demokratik va huquqiy isloxotlarni amalga oshirishda yuridik xizmatlarning roli va javobgarligini izchillik bilan kuchaytirish kabi masalalar begilab kuyildi.

7.Huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari faoliyati

Huquqni muxofaza kiluvchi organlar jinoyatchilikka karshi kurash choralarini samarali bajarish va asosiy faoliyat yunalishlarini kelishish asosida ta’minlash maksadida uz faoliyatlarini muvofiklashtiradi.

Huquqni muxofaza kiluvchi organlarning jinoyatchilikka karshi kurash borasidagi faoliyatini muvofikdashtirish deganda tezkor-kidiruv faoliyatini, surishtiruvni, dastlabki tergovni amalga oshiradigan organlarning jinoyatchilikka karshi kurash borasidagi faoliyatini muvofikdashtirish nazarda tutiladi.

Shu ma’noda, mazkur vazifani bajarish uchun Uzbekiston Respublikasi Prezidentining karori loyixasi va jinoyatchilikka karshi kurashni amalga oshiradigan organlar faoliyatini muvofiklashtirishning tartibi va mexanizmlari anik belgilab beriladi.

Muvofiklashtirishning moxiyati. Umumiy maksadga erishish yo‘lida jinoyatchilikka karshi kurashni amalga oshiradigan organlar faoliyatini tartibga solish, samaradorligini yanada oshirish yo‘lida uzaro kelishib harakat kilish muvofikdashtirishning moxiyatini belgilaydi. Modomiki, maksad umumiy, ya’ni jinoyatchilikka karshi kurashish ekan, demak, shu faoliyatni amalga oshiradigan organlar ishini muvofiklashtirish shartmi? X,ammasi xam yagona va umumiy maksadga xizmat kiladi-ku? Tugri, lekin ular­ning har biri mustakil xolda uz vakolati doirasidagina uzlariga xos shakl va usullar bilan jinoyatchilikka karshi kurashadi. Afsuski, jinoyat turlari shu darajada xilma-xilki, ularga karshi samarali kurashish, oldini olish va yo‘l kuymaslik mavjud butun imkoniyatni bevosita ishga solishni, barcha kuchlarni birlashtirishni talab kiladi. Aynan ana shu talabni jinoyatchilikka karshi kurashni amalga oshiradigan organlar faoliyatini muvofiklashtirish orkaligina amalga oshirish mumkin.