4-mavzu: Til va madaniyat. Pragmalingvistika Reja

Til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro shartlangan ikkiyoqlamalikni e'tirof etish lozim. Til lingvokulturologik fenomen sifatida madaniy boyliklarni o‘zida jamlaydi, u singari istalgan milliy madaniyatning rivoji esa, bir vaqtning o‘zida, aniq bir tilning spetsifik xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Ayni vaqtda, til o‘zi bilan butun olamni namoyon eta oladi, u serqirra madaniyatni, serqatlam jamiyatni leksik-semantik tomondan qamray oladi.
Lingvokulturologiyaning oldiga yechimini topishi lozim bo‘lgan quyidagi savollarni qo‘yish mumkin:
1)lisoniy konseptlarning shakllanishida madaniyatning o‘rni;
2)lisoniy belgining qaysi qismiga “madaniy ma'no” birikadi;
3)ushbu ma'nolar so‘zlovchi va tinglovchi tomonidan anglanadimi va ular nutqiy strategiyaga nechog‘lik ta'sir ko‘rsatadi;
4) til egasining madaniy-lisoniy kompetensiyasi mavjud hodisami;
5) til va madaniyatning o‘zaro aloqasi negizida shakllanuvchi muayyan lisoniy belgilarning madaniy semantikasi, ko‘plab madaniyatlar (universaliyalar), bitta madaniyat egalarining reprezentatsiyasiga yo‘nalgan madaniyat diskurslari va konseptosfera qanday tabiatga ega; 6) mazkur fan sohasining asosiy tushunchalarini, ya'ni tushunchalar apparatini qanday tizimlashtirish lozim¹⁰.
Til va madaniyat qiyosiga yondashuvning turlari. Til va madaniyat uzviyligiga yondashuvning ikki asosiy: konseptual va lisoniy mamlakatshunoslik - lingvomamlakatshunoslik (lingvostranovedcheskiy) turlari ajratiladi. Lisoniy mamlakatshunoslik pretsendentli matnlar (lingvomadaniy hamjamiyat vakillariga mazmuni juda yaxshi tanish bo‘lgan, ular tomonidan qayta-qayta murojaat qilinadigan, intertekstual matn tarkibida asl shaklida yoki ayrim o‘zgarishlar bilan qo‘llanuvchi matn), allyuziyalar (lot. allisio – ishora; hazil), lakun (fran. – bo‘shliq; chuqurlik; J.P.Vine va J.Darbelen termini)¹¹, ma'nosi o‘z ona tilida so‘zlashuvchilar uchungina ma'lum bo‘lgan konnotatsiyalarni izohlaydi.
Yuqorida sharhlangan yondashuv ko‘pincha lingvomadaniy yondashuv deb ham ataladi. Bu yondashuv doirasida tilshunoslar lison qobig‘idan tashqariga chiqib, lingvokulturema nomli atamani ham qo‘llaydilar. Ba'zi tilshunos olimlar bu atamani “shakliy jihatdan nutqiy ma'no va belgi yaxlitligidan, mazmuniy tomondan lisoniy ma'no va madaniy tushuncha birligidan iborat birliklararo kompleks butunlik” sifatida izohlaydilar. Biroq, so‘nggi yillarda mazkur atamaga konkret tilning etnospetsifik, ijtimoiy-guruhiy hamda individual tasniflash hamda nutq egasini modellashtirishni nazarda tutuvchi konseptual yondashuv sifatida keng o‘rin berilmoqda.
Birlamchi, lingvokulturema – lingvokulturologiyaning birligidir.
U madaniyatga dahldor barcha tushuncha va narsalarni – artefaktlar (lot. arte sun'iy, factus tayyorlangan) ni belgilab, aniqlaydi. Bu: sun'iy yasalgan predmetlar, vazifalar, odatlar, nutqiy faoliyatli taktikalar, etno-madaniy-pragmatik vaziyatlar va b. Kulturemalarning farqli xossalari – struktur assimetriyasini, ayniqsa, bir-biriga yaqin lingvomadaniyatlar misolida kuzatish mumkin.
Masalan, o‘zbek tilida o‘ziga bino qo‘ygan odamni manman, kibrli deb atasalar, turkmanlar ulumsыlk deb nomlaydilar.
Til inson tajribasini shakllantiruvchi ijtimoiy madaniy faktor sifatida xuddi madaniyat singari umumqabul qilingan, umumma'qullangan tushunchalarni ishlab chiqaradi (ishlab chiqadi). Zotan, aloqa-aralashuv (kommunikatsiya) o‘zaro tushunarli tushunchalarning mavjudligi va ularning kommunikatsiya ishtirokchilariga tushunarliligi evaziga ta'minlanadi. Mutaxassislar umumtushunarli bo‘lgan bundayin birliklar faqat bir tilda so‘zlovchilar nutqiga xos deb hisoblaydilar va bu bilan etnik jamoa, ijtimoiy guruh orasidagi ma'lum odamlarning identifikatsiyasini ham inkor etmaydilar.
Biroq, tilda mavjud bo‘lgan birliklar orasida agnonimlar ham uchraydiki, ular haqida tilshunos olim M.Yo‘ldoshev shunday deydi: “Agnonim atamasi yunon tilidan olingan bo‘lib, bilinmagan, tushunarsiz, noma'lum nom degan ma'noni bildiradi. Muayyan tilda muloqot qiluvchilar uchun o‘sha tildagi noma'lum, notanish, tushunarsiz yoki kam tushunarli bo‘lgan so‘zlar agnonimlar degan nom bilan umumlashtiriladi. Agnonimlar lingvotsentrik emas, balki antropotsentrik hodisa hisoblanadi. Ya'ni, buni tildan foydalanuvchining lisoniy layoqati bilan bog‘liq hodisa deb qabul qilish mumkin. Mutaxassislar ma'lum leksik-frazeologik birlik agnonim sifatida qabul qilinishi uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak, deb hisoblashadi: 1.Bir tilda so‘zlashuvchilarga butunlay tushunarsiz bo‘lgani holda iste'molda qaysidir darajada mavjud bo‘lsa: jo‘m ish (jo‘mish o‘kirib biyik bo‘lmas, echki yugurib-kiyik), olato‘g‘anoq (olato‘g‘anoq olg‘ir bo‘lsa ham, qarchig‘aydek bo‘lmas). 2.Bir tilda so‘zlashuvchilar tomonidan eshitilgan, lekin to‘liq anglanmagan bo‘lsa: kvalifikatsiya, bakalavr, fauna, fayl, emissiya, embargo, rokirovka kabi. 3.Til egasi muayyan so‘zni qaysidir sohaga tegishli ekanligidan xabardor, «buni faqat ma'lum bir soha egalarigina biladi» degan fikrda, lekin aniq aytib bera olmagan bo‘lsa: gistologiya, sistalogiya, aksiologiya, falaj, esperanto, etnografiya, anemiya kabi. 4.Til egasi muayyan so‘zning qandaydir predmet ekanligini bilgani holda uning aynan nima ekanligini aytib bera olmasa: hantal, ang‘iz, tuvoq, koshin, kofein, eskort kabi. 5.Til egasi muayyan so‘zning eng umumiy bo‘lgan tomonini bilgani holda uning xususiy tomonlarini aytib bera olmasa.
Sakura – daraxt, lekin qanday daraxt, qaerlarda o‘sadi, shakl-shamoyili qanday? Sug‘ur – hayvon, lekin qanday hayvon? Avakado – meva, lekin qanday meva? Shuningdek, tildan foydalanuvchi muayyan so‘zni nutq jarayonida ko‘p va o‘rinli qo‘llagani holda ma'nosini bilmasa yoki tushuntirib bera olmasa ham mazkur birlik agnonim hisoblanadi: ma'naviyat, anqov, aqida, g‘oya, qadriyat, hamiyat, mijoz kabi. Badiiy adabiyotda agnonimlar alohida estetik vazifa bajaradi.” Xuddi shuningdek, tilshunos olim: “agnonimlarning badiiy matnda uslubiy maqsad bilan qo‘llanilish hodisasini agnomaziya deb atash mumkin. Agnomaziyaga yuklanadigan vazifalar sirasiga qahramonlar dunyoqarashini aks ettirish, ularning nutqini individuallashtirish hamda illyustrativ funksiya bajarish kabilarni kiritish mumkin. Kitobxon uchun bu so‘zlarning anglanishi u darajada muhim emas”¹², deya ta'kidlaydi.
Lingvokulturologiya sohasining ko‘lami negizida lisoniy xossalarni tekshirishga bag‘ishlangan juda ko‘p izlanishlar amalga oshirilgan. Ayniqsa, ye.M. Vereshagin va V.G. Kostomarovning xorijiy tillarni o‘rganishda milliy madaniyatlarga e'tibor qaratish borasidagi izlanishlari e'tiborga molikdir. Ular tomonidan nashr ettirilgan “So‘zning lingvomamlakatshunoslik nazariyasi” ushbu yo‘nalishda amalga oshirilgan jiddiy tadqiqotlar sirasiga kiradi. Jumladan, tilshunoslarning xulosasiga ko‘ra, xorijiy tilni o‘rganishdan avval, shu tilda so‘zlashuvchi millat, mamlakatni birgalikda o‘rganmoq zarur.
Tilning lug‘aviy ma'noni ifodalashga xoslangan birliklarini dastlab nominativ birliklar deb qarasak, aniqlanadiki, ularning nutq jarayonidagi referentlik darajasi, bevosita ushbu birliklarning lisoniy, kognitiv va madaniy belgilarni o‘zida akslantirib kelishi hamda shu belgilarning muayyan tildan foydalanuvchilar tomonidan ma'qullangan(tanlangan)lik darajasi bilan teng kelishi bilan o‘lchanadi. Ularning kognitiv o‘ziga xosligini esa: a)bilimlarni saqlash va kodlash, b)axborotni transformatsiyalash, interpretatsiyalash hamda boyitishdan iborat germenevtik funksiya, v)verbal olamni konseptuallashtirish va kategoriyalashtirish singarilar belgilaydi.